زین کاروانسرای بسی کاروان گذشت

گروه اجتماعي

هفته گذشته و در جريان برگزاري چهل و پنجمين اجلاس كميته ميراث جهاني يونسكو، مجموعه 54 كاروانسراي تاريخي ايران در فهرست ميراث جهاني ثبت شد. با ثبت اين مجموعه، تعداد آثار تاريخي ايران در فهرست ميراث جهاني يونسكو به 27 اثر افزايش يافت. قدمت اين كاروانسراها واقع در 24 استان كشور كه همگي، پيش از اين در فهرست ميراث ملي ايران ثبت شده‌اند، از دوره ساساني تا دوره قاجار است. استان‌هاي اصفهان، تهران، خراسان رضوي، آذربايجان شرقي، فارس، خراسان جنوبي، سمنان، يزد، همدان، كهگيلويه و بويراحمد، كرمانشاه، كرمان، آذربايجان غربي، اردبيل، گيلان، مركزي، البرز، هرمزگان، بوشهر، خوزستان، لرستان، قزوين و خراسان شمالي، محل استقرار اين 54 كاروانسرا هستند. طبق اعلام وزارت ميراث فرهنگي، در حال حاضر بيش از 700 كاروانسرا طي 9 دهه گذشته در فهرست ميراث ملي ثبت شده و شناسنامه دارند. در مجموعه 54 كاروانسراي ثبت شده در فهرست ميراث جهاني، برخي با ويژگي‌هاي منحصر به فرد، مشابهي در ميان كاروانسراهاي تاريخي ايران ندارند.

كارشناسان ميراث فرهنگي نسبت به ثبت اين آثار در فهرست ميراث جهاني يونسكو نگاه‌هاي متفاوتي دارند؛ برخي، از اين اتفاق خوشحال و معتقدند ثبت آثار تاريخي ايران در فهرست ميراث جهاني، به حفاظت اثر و مصون ماندنش از تخريب عمدي بر اثر ساخت و ساز در حريم اثر يا خروج اثر از فهرست ميراث ملي به دنبال شكايت ورثه يا مالك خصوصي در ديوان عدالت اداري كمك مي‌كند. موافقان ثبت آثار تاريخي ايران در فهرست ميراث جهاني معتقدند به دنبال ثبت اثر در فهرست ميراث جهاني، مالكيت معنوي اين اثر از انحصار كشور خارج شده و به عنوان بخشي از تاريخ زيست بشر، متعلق به همه مردم جهان است و بنابراين، دولت‌هاي ايران در هر زمان در قبال جامعه جهاني پاسخگوي هرگونه آسيب عمدي يا غيرعمد به اين آثار خواهند بود. برخي كارشناسان ميراث فرهنگي اما با نگاهي به تجربه 2 دهه اخير، در مخالفت با ثبت آثار تاريخي ايران در فهرست ميراث جهاني مي‌گويند نه تنها كميته ثبت ميراث جهاني يونسكو در اين سال‌ها كمكي براي نگهداشت آثار نداشته، دولت‌هاي ايران هم نسبت به نگهداشت آثار ثبت شده كم‌توجه بوده‌اند و اقدام خاصي براي حفاظت از آثار انجام نداده‌اند و به عنوان مصداق، به ساخت و ساز غيرمجاز در حريم ميدان نقش جهان اصفهان، كاخ گلستان و چغازنبيل اشاره مي‌كنند. گروه ديگري از كارشناسان ميراث فرهنگي نگاهي فارغ از پيامدهاي مثبت يا منفي اين رخداد دارند و به تغييرات قابل توجه در صنعت گردشگري كشور اشاره مي‌كنند و مي‌گويند كه ارايه فهرست جديد از آثار تاريخي قابل بازديد به گردشگران خارجي، ممكن است به نجات صنعت گردشگري ايران منجر شود. طبق آمار وزارت ميراث فرهنگي، بقاياي حدود 1000 كاروانسراي تاريخي در كشور وجود دارد كه صرف‌نظر از نگاه‌هاي موافق يا مخالف، به ثبت مجموعه 54 كاروانسراي تاريخي ايران در فهرست ميراث جهاني يونسكو، از زاويه ديگري هم مي‌توان نگاه كرد؛ كاروانسراهاي ايران چه فضاهايي بودند؟ چه كاركردي در سرزمين ايران داشتند؟
باقي ماندن اين بناها در گوشه و كنار كشور، چه اعتباري براي اين سرزمين به دنبال دارد؟

سيد مهدي حجت؛ بنيانگذار و رييس پيشين سازمان ميراث فرهنگي، استاد دانشگاه و فارغ‌التحصيل دكتراي حفاظت از بناهاي تاريخي از دانشگاه يورك انگلستان، در گفت‌وگو با «اعتماد» نگاهي به قصه كاروانسراهاي تاريخي ايران طي قرون گذشته دارد. حجت در اين گفت‌وگو تاكيد مي‌كند كه مرور اين قصه، به ما نشان مي‌دهد كه پيشينيان ما چه سختكوش و چه هوشيار بوده‌اند.

اهميت تاريخي كاروانسراهاي ايران در اين منطقه جغرافيايي چيست؟

- اهميت كاروانسراهاي ايران بسيار متنوع است. كاروانسراهاي ايران نشانه وسعت اين سرزمين است به اين معنا كه از گذشته‌هاي دور، سرزمين ما در حدي وسعت داشته كه نياز بوده راه و فاصله‌ها به وسيله كاروانسراها تقطيع و كوتاه شود تا رفت و آمد را براي مسافران تسهيل كند. به همين دليل در استان‌هايي كه هم وسعت زياد و هم شرايط جغرافيايي سخت‌تري داشتند، تعداد كاروانسراها بيشتر است و به عنوان مثال، در استان گيلان 4 يا 5 كاروانسرا بيشتر نيست در حالي كه در استان يزد بالغ بر 600 كاروانسرا داريم. وجود كاروانسراها در ايران همچنين نشانه اين است كه شرايط جغرافيايي اين سرزمين به گونه‌اي بوده كه نياز به اسكان موقت در ميانه راه احساس مي‌شده است. كشوري همچون انگلستان يا فرانسه، يك سرزمين سبز است و نيازي به محل استقرار و اسكان موقت در فواصل كوتاه نبوده ولي سرزمين ايران، دو كوير بسيار بزرگ و دو سلسله‌جبال البرز و زاگرس را دارد كه عبور از اينها، بسيار دشوار است و به همين دليل، بايد در طول راه، نقاط اسكاني براي مسافر تعبيه شده باشد. برخلاف اينكه گفته مي‌شود كاركرد كاروانسراها، حفاظت از جان و مال مردم در برابر ناامني و حمله دشمن بوده، كاروانسراها در طول تاريخ به اين جهت ايجاد مي‌شد كه مسافران و تاجران در طول سفر، در مكاني مستقر شوند كه با خاطري آسوده شب را به صبح برسانند و مال و جان و احشام‌شان هم از هر گزندي در امان باشد. بنابراين حتي در طول قرن‌هاي متوالي كه امنيت در اين سرزمين حاكم بود، احداث كاروانسرا ادامه داشت به اين جهت كه در ميانه راه سفر، امنيت و آرامشي مشابه فضاي خانه براي مسافر ايجاد كند. گاهي در بررسي دلايل احداث كاروانسرا، با نكته‌هاي ديگري هم مواجه مي‌شويم و معروف است كه شاه‌عباس صفوي بنا به اعتقاداتي كه داشت، 999 كاروانسرا در فاصله اصفهان تا مشهد درست كرد چون مي‌خواست زايران امام رضا(ع) در مسير سفر، در رفاه و امنيت كامل باشند. غير از اين، در نقاطي هم كه بيش از ساير مناطق در معرض حملات بيروني بودند تعداد كاروانسراها بيشتر بوده است چنانكه در خراسان شمالي، خراسان مركزي و خراسان جنوبي كه در معرض هجوم افاغنه بوده، تعداد كاروانسراهاي بيشتري داريم. اما ساختار كاروانسراها هم چند ويژگي مهم داشت از جمله اينكه داخل كاروانسراها، امكان استقرار براي انسان و حيوان فراهم بوده چون مسافران، احشام و دام خود را هم در طول مسير همراه مي‌بردند. به همين جهت، علاوه بر اينكه داخل كاروانسرا، مكان نگهداري اسب و شتر و گوسفند و گاو وجود داشت، حتي از فضولات حيوانات هم براي گرم كردن اتاق‌هاي كاروانسرا در فصل سرما استفاده مي‌كردند. مكان‌يابي كاروانسراها هم از ديگر نكات مهم بوده و محل استقرار كاروانسراها در حدي قابل توجه است كه امروز، بزرگان حوزه تاريخ مي‌گويند انگار در آن زمان، با سيستم ماهواره‌اي، كوير لوت را زير نظر گرفته بوديم و رصد مي‌كرديم كه از كدام مسير برويم و از كدام مسير بپيچيم و كدام مسير خطر كمتري دارد و در كدام مسير دسترسي به آب داريم چنانكه در تمام كاروانسراها، يك چاه آب بوده و آب انباري كه آب را براي مسافر تامين مي‌كرده است. در مكان‌يابي احداث كاروانسرا، مساله مصون بودن از گزند باد و حمله دشمن و حيوانات وحشي هم در نظر گرفته مي‌شده و اگرچه مكان استقرار كاروانسراها معمولا در قعر و گودي بوده تا دسترسي به آب از عمق زمين هم تسهيل شود اما منطقه احداث مكان به گونه‌اي انتخاب مي‌شد كه از گزند سيل هم در امان باشد. تامين امنيت كاروانسرا به لحاظ مكان‌يابي هم از ديگر ويژگي‌هاي اين اماكن بوده به اين معنا كه اگرچه محل احداث كاروانسرا در نقطه‌اي بود كه دسترسي مسافر و كاروان به آن ساده باشد اما اين سهولت دسترسي نبايد به گونه‌اي مي‌بود كه راهزن و مهاجم بتوانند به سادگي بر كاروانسرا مسلط شوند. معماري و نماي كاروانسراها و استفاده از مصالح محلي از ديگر ويژگي‌هاي كاروانسرهاي ايران است. به قول استادمان آقاي پيرنيا (دكتر محمدكريم پيرنيا 1299/ 1376 استاد دانشگاه، محقق، نويسنده و نظريه‌پرداز معماري ايراني كه به نام پدر معماري سنتي ايران شناخته مي‌شود و به خواست خود، در «خانه رسوليان» يزد به خاك سپرده شد) در احداث كاروانسراهاي ايران از مصالح «بوم‌آورد» استفاده مي‌شده به اين معنا كه همان مواد و مصالحي كه در اطراف محل بوده، به بهترين وجه و با به‌كارگيري تكنولوژي ساخت سازگار با اين مصالح مورد استفاده قرار مي‌گرفته. به همين دليل، يك كاروانسرا با سنگ، يكي با آجر، يكي با مخلوطي از سنگ و آجر و يكي با چوب ساخته شده چون در آن محل، اين مصالح موجود بوده است. لحاظ كردن امكان دفاع و دفع حملات هم در ساخت كاروانسرا مد نظر بوده چون بعضي اوقات در زمان وقوع جنگ‌ها و هجوم دشمن، مردم به كاروانسراها پناه مي‌بردند. چنانكه در معماري كاروانسراها مي‌بينيم، ارتفاع و ضخامت ديوار پيراموني، ميزان مقاومت و استحكام ديوار و همچنين نحوه احداث بام به گونه‌اي كه هم مسلط به محيط اطراف باشد و هم امكان دفاع را فراهم كند، دلالت بر اين دارد كه در ساخت كاروانسرا، نكاتي لحاظ مي‌شده كه امنيت مسافران ورودي و مستقر به‌طور كامل تامين شود. حتي در كاروانسراها، راه فراري ايجاد مي‌شده كه اگر كاروانسرا توسط دشمن محاصره شد، زنان و كودكان و افراد سالمند از اين راه فرار امكان گريز بدون آسيب داشته باشند. اينطور كه در تاريخ مي‌خوانيم، شب‌ها، درهاي كاروانسرا بسته مي‌شده و به استناد قصه‌ها و روايات قديمي، مسافراني گفته‌اند كه شب به كاروانسرا رسيده‌اند و درِ كاروانسرا بسته بوده است. تجميع اين ويژگي‌ها علاوه بر توجه به تفاوت كاروانسراها، به قصه جالبي ختم مي‌شود و برون‌دادش اين است كه عجب مردمي بودند و چه فكري داشتند و چطور و چه خوب، سرزمين‌شان را مي‌شناختند.

كاروانسرا با اين ساختار و كاركرد و ويژگي‌ها، ابداع ايراني‌ها بوده؟

با اين شكلي كه به يادگار مانده، بله. ابداع ايراني‌ها بوده. البته مكان استقرار مسافر و كاروان در باقي سرزمين‌ها هم بوده چنانكه نمونه‌هايي از مكان‌هاي استقرار، در مصر باستان و روم باستان هم وجود دارد اما شكل كاروانسراهاي ايران و درايتي كه براي احداث هر كدام از اينها به كار گرفته شده، علاوه بر تفاوت هر كاروانسرا با ديگري، نشان مي‌دهد كه احداث اين مكان‌ها چه هشيارانه بوده. تفكيك مكان استقرار انسان از حيوان، معماري فضا، نحوه بهره‌مندي از فضولات احشام و دام، نحوه فراهم كردن آب و غذا براي حيوانات، همگي ويژگي‌هاي خاص كاروانسراهاي ايران است. امروز از تاريخ حيات كاروانسراهاي ايران، مجموعه داستان‌هايي از هزار سال قبل و از قرن سوم به بعد براي ما به يادگار مانده و از جمله، اشارات متعددي در شاهنامه فردوسي يا مثنوي مولوي كه نقل مي‌كند اين آدم آمد و اين كاروان وارد شد و احشامش را به اين مكان سپرد و شب چه گذشت و فردا چه شد و فلاني از اين راه مخفي گريخت و ....

احتمالا با آغاز شهرنشيني در ايران و از دوران قاجار به بعد، ديگر ساخت كاروانسرا در ايران هم متوقف شده است؟

طبيعي است از زماني كه حفظ امنيت و مسافرت با امكانات امروزي توام شد و مثلا، ماشين به ايران آمد، نياز به ايجاد كاروانسرا در بين راه هم كاهش يافت. اما تاريخچه ساخت كاروانسراها در ايران بسيار مفصل است و حتي در اساطيرمان هم نشانه‌هايي از وجود كاروانسراها هست چنانكه طبق اين روايات، سابقه ساخت «وَرجَمكرد» كه يك شهر زيرزميني بوده، به اين اسطوره بازمي‌گردد كه وقتي دنيا سرد شد و يخبندان جهان را فراگرفت، خداوند دستور داد كه برويد زيرِ زمين و شهري كوچك بسازيد و از هر حيواني هم يك جفت نر و ماده ببريد تا زمستان سرد چند ده ساله بگذرد و شما زنده بمانيد كه اين اسطوره، شبيه كشتي نوح (ع) است. بنابراين، پيشينه كاروانسراهاي ايران را بايد در قصه احداث همين محل‌هاي استقرار جمعي دنبال كرد چون كاروانسرا هم، محل استقرار ميان راهي جمعي است كه در اين پيگيري‌ها، به «ورجمكرد» هم مي‌رسيم.

آيا گردشگران خارجي كه به ايران مي‌آيند يا گردشگر داخلي، علاقه‌اي به بازديد از كاروانسراهاي تاريخي ايران دارند؟

علاقه مبتني بر دو عامل است. متفاوت بودن، يكي از عوامل ايجاد علاقه است و اتفاقا اين عامل امروز بسيار بيشتر مورد توجه قرار مي‌گيرد. شما به يك روستا سفر مي‌كنيد چون محيط متفاوتي دارد و در خانه يك روستايي اقامت مي‌كنيد چون خانه‌اش متفاوت است و غذاي متفاوتي به شما مي‌دهد و ارتباطش با شما متفاوت از ارتباط مردم شهر است. تفاوت و تنوع، انگيزه ايجاد مي‌كند. بسياري از گردشگران هم مي‌خواهند مكان‌هاي متفاوت و جديد ببينند. بنابراين مسافري كه از كشور فرانسه به ايران مي‌آيد، وقتي وسط كوير يك كاروانسرا ببيند، تعجب مي‌كند چون اين مكان، يك مكان متفاوت است. اما آنچه به يك سفر واقعي منجر مي‌شود، مجموع ارزش‌هايي است كه در يك اثر تاريخي وجود دارد و بايد به مخاطبش منتقل شود. اگر براي همين توريستي كه از ديدن اين كاروانسراي وسط كوير متعجب شده، جزييات و فنون ساخت و چرايي احداث و ويژگي‌هاي بنا و ارزش‌هاي كاركردي اثر را شرح دهيم، اين سفر، يك سفر تاريخي با كاركرد صحيح است. گردشگري امروز ايران، به جاي كنجكاو محوري و تفاوت محوري و گاهي هم خاطره محوري، بايد بر ارزش‌هاي ميراث فرهنگي مبتني باشد و پاسخ به چرايي‌ها بدهد. همانطور كه شما مي‌پرسيد چرا كاروانسرا در تاريخ ميراث فرهنگي ايران مهم و ارزشمند است. اگر ما پاسخ اين چراها را به گردشگر بگوييم، تا پايان عمر مواجهه با اين اثر تاريخي ارزشمند را از ياد نخواهد برد.

٭مصرعی از شعر سیف فرغانی شاعر قرن هفتم 

 مجموعه 54 كاروانسراي تاريخي ايران كه در فهرست ميراث جهاني يونسكو ثبت شد

كاروانسراي دِير گچين - استان قم - دوره ساساني (مهر 1382 به ثبت ملي رسيد)

كاروانسرايي در جاده تاريخي ري به اصفهان (راه دِير) يكي از بزرگ‌ترين كاروانسراها و ملقب به «مادر كاروانسراهاي ايران». داراي چهار برج نگهباني، چهار اصطبل مسقف، مسجد، شبستان خصوصي براي اسكان صاحبان منصب، اجاق براي پخت غذا يا گرمايش حجره‌ها، انبار علوفه، آسياب، دو آب انبار، حمام، ۶ چشمه توالت، ۴۴ حجره و هر حجره داراي ايواني كوچك.

كاروانسراي سنگي شاه‌عباسي - استان اردبيل - دوره صفوي (دي ۱۳۶۲ به ثبت ملي رسيد)

كاروانسرايي سرپوشيده در جاده قديم نير به سراب كه به فرمان شاه عباس در گردنه برفگير صايين و با سنگ‌هاي مقاوم همان منطقه ساخته شد. معماري بنا متناسب با شدت برودت هواي منطقه بوده
به گونه‌اي كه ستون‌هاي سنگي كاروانسرا، نقش بادشكن داشته و در كل بنا فقط دو پنجره تعبيه شده تا ميزان نفوذ هواي سرد به حداقل برسد.

كاروانسراي قلعه سنگي پرند -استان تهران- دوره آل‌بويه (بهمن 1382 به ثبت ملي رسيد)

كاروانسرايي در شهرستان رباط‌كريم، از قديمي‌ترين قلعه‌هاي سنگي استان تهران و از معدود قلعه‌هاي حكومتي ايران كه ساخت آن بيش از 200 سال طول كشيد. ساخته شده با سنگ، داراي چاه آب، حاكم‌نشين با معماري عصر ساساني و برج‌هاي مدور. در اين كاروانسرا بقاياي اسكلت 23 انسان ملبس به دست آمده كه طبق تخمين باستان‌شناسان حدود 650 سال قبل و در دوره سلجوقي دفن شده‌اند.

رباط شرف - استان خراسان رضوي- دوره سلجوقي (خرداد 1321 به ثبت ملي رسيد)

كاروانسرايي آجري در ۴۵ كيلومتري شهر سرخس، درحالي كه از فاصله دور، شبيه يك دژ بزرگ است، داخل بنا، معماري با شكوهي مشابه سازه يك كاخ سلطنتي دارد. داراي چند مسجد مزين به كتيبه‌هاي گلي و گچي، دو اصطبل براي احشام و چندين دهليز براي اسكان مسافران.

كاروانسراي عباس‌آباد -خراسان رضوي- دوره تيموري (شهريور 1378 به ثبت ملي رسيد)

مجموعه تاريخي شامل رباط و قلعه در حاشيه جاده تايباد- مشهد و در مسير جاده ابريشم با مساحتي حدود 5 هكتار، داراي دو حياط و آب انباري كه از بارش فصلي و قنات تغذيه مي‌شده. نام اين كاروانسرا در متون تاريخي به دفعات تكرار شده و به نظر مي‌رسد به دليل امكانات رفاهي، از كاروانسراهاي معتبر و مورد توجه كاروان‌هاي تجار بوده است.

رباط فخرداود - استان خراسان رضوي- دوره تيموري (شهريور 1377 به ثبت ملي رسيد)

كاروانسرايي سرپوشيده كه متناسب با برودت هواي منطقه ساخته شده و گنجايش اسكان 100 خانوار داشته. واقع در روستاي فخرداوود، از نوع كاروانسراهاي كوهستاني و داراي برج‌هاي ديدباني و محل تيراندازي است و با توجه به شاه‌نشين‌هاي داخل بنا، به نظر مي‌رسد اشراف دوره تيموري هم در هنگام گذر از اين مسير در فصل سرد سال، در همين كاروانسرا ساكن مي‌شده‌اند.

كاروانسراي مزينان- استان خراسان رضوي- دوره صفوي (شهريور 1363 به ثبت ملي رسيد)

كاروانسرايي در جوار روستاي قاجاري مزينان با نقشه مستطيل. اين كاروانسرا توسط افراد نيكوكار براي اسكان در راه ماندگان احداث و وقف شده. داراي حوض انباري آجري رو به روي ورودي كه آب شرب كاروانيان در همين حوض انبار نگهداري مي‌شد و دو بادگير دو سمت حوض انبار هم آب داخل اين فضاي مسقف را خنك نگه مي‌داشته.

رباط مهر -استان خراسان رضوي- دوره قاجار (شهريور 1363 به ثبت ملي رسيد)

كاروانسرايي واقع در روستاي مهر در مسير جاده ابريشم با تزيينات آجري طاق‌ها و قوس‌ها در سراسر بنا. با پلان مستطيلي و شاه‌نشين روبه‌روي ورودي كاروانسرا و داراي آب انبار و دو اصطبل شرقي و غربي و حياط مركزي كه ۲۸ حجره دور حياط قرار گرفته كه تعدادي از اتاق‌ها از طريق راهرويي به شكل هشت ضلعي به يكديگر متصل مي‌شوند.

كاروانسراي فخرآباد - استان خراسان رضوي- دوره صفوي (دي 1381 به ثبت ملي رسيد)

كاروانسرايي آجري واقع در روستاي فخرآباد با بناي آجري كه گفته مي‌شود در ايام گرم سال ميزبان كاروان و مسافران بوده است. تزيينات بنا با تلفيق آجر پخته و نيم پخته از زيبايي‌هاي بصري اين كاروانسراست. اين كاروانسرا هم داراي دو ايوان شاه‌نشين است و كل محوطه با نقشه مستطيلي احداث شده و حجره‌ها در چهار سوي حياط قرار گرفته‌اند.

كاروانسراي زعفرانيه - استان خراسان رضوي- دوره صفويه (آذر 1364 به ثبت ملي رسيد)

كاروانسرايي واقع در روستاي زعفرانيه شهرستان سبزوار كه بر بناي متروكه كاروانسراي دوره سلجوقي احداث و در دوره قاجار بازسازي شد. با طاق نماهاي مزين به مقرنس. داراي آب‌انبار و اصطبل. ساخته شده با آجر و حجره‌هاي در چهار سوي حياط مركزي قرار گرفته‌اند. روايتي درباره علت نامگذاري اين كاروانسرا نقل مي‌كند كه گل و پي بنا با زعفران مخلوط شده و تا سال‌ها عطر زعفران در كاروانسرا محسوس بوده است.

كاروانسراي شيخعلي‌خان- استان اصفهان- دوره صفوي (اسفند 1364 به ثبت ملي رسيد)

كاروانسرايي سنگي وآجري در روستاي جهادآباد و در مسير منتهي به نجف و كربلا با تزيينات آجركاري و كاشي‌كاري. به دستور شاه‌عباس براي اسكان كاروان‌هاي راهي كربلا ساخته شده و خود شاه هم در اين كاروانسراي مجلل اقامت مي‌كرده. آب موردنياز كاروانسرا از طريق قنات نزديك همان محل تامين مي‌شده، داراي بخش مجزا براي اسكان مسافران زن، نانوايي، حجره‌هاي بزرگ براي اقامت خانواده‌ها، حجره‌ نگهبانان و تالارهاي ۸ ضلعي مجهز به طاقچه‌ها، رف‌ها و بخاري‌.

كاروانسراي مرنجاب -استان اصفهان- دوره صفوي (تير 1384 به ثبت ملي رسيد)

مجموعه‌اي شامل كاروانسرا و قلعه سنگي وآجري در كوير نمك مرنجاب و در مسير جاده ابريشم با 29 حجره متصل به اصطبل احشام و داراي قنات آب شيرين كه به دستور شاه عباس ساخته شد. داراي 6 برج و سنگر ديدباني براي تامين امنيت كاروان تجاري كه از اين مسير به چين و اروپا مي‌رفتند و بازمي گشتند. از اين كاروانسرا در سفرنامه‌ها و متون تاريخي هم ياد شده است.

كاروانسراي امين‌آباد (عباسي) استان اصفهان- دوره صفوي (دي 1348 به ثبت ملي رسيد)

كاروانسرايي از جنس سنگ و آجر در جنوب استان اصفهان كه تنها كاروانسراي هشت ضلعي در اين استان است و همچون باقي كاروانسراهاي دوره صفويه، معماري باشكوه با طاق‌ها، حجره‌ها، اندروني‌ها و بيروني‌هاي متعدد دارد. در هشت گوشه كاروانسرا، هشت برج نگهباني مجهز به محل تيراندازي ساخته شده علاوه بر اينكه داراي مسجد، آب انبار و حمام هم بوده است.

كاروانسراي مهيار -استان اصفهان- دوره صفوي (خرداد 1321 به ثبت ملي رسيد)

كاروانسرايي از جنس سنگ و آجر با كف آجرپوش در روستاي مهيار كه در جوار بازار، مسجد، قهوه‌خانه و نانوايي احداث شده و به جهت اين ويژگي، منحصر به فرد است. بنا نقشه مستطيل دارد با 30 حجره با مساحت مساوي در اطراف حياط كاروانسرا براي اسكان مسافر. سفرنامه‌نويساني همچون حاج سياح ازجمله مسافران ساكن در اين كاروانسرا بوده‌اند.

كاروانسراي گبرآباد قمصر -استان اصفهان - دوره صفوي (شهريور 1354 به ثبت ملي رسيد)

كاروانسرايي واقع در راه قمصر به كاشان. داراي حياط مركزي و ۳۱ حجره تابستاني و زمستاني واقع در ايوان‌هاي چهار طرف حياط. داراي آب انبار و پل سنگي و برج‌هاي دفاعي و اتاق‌هايي در محوطه بيروني براي اسكان موقت مسافراني كه بعد از بسته شدن در اصلي مجموعه به كاروانسرا مي‌رسيدند. اوژن فلاندن؛ نقاش، معمار، شرق‌شناس و سياستمدار فرانسوي كه در دوره سلطنت محمدشاه قاجار به ايران سفر كرده بود از جمله مسافران ساكن در اين كاروانسرا بوده است.

كاروانسراي گز - استان اصفهان - دوره صفوي (آذر 1330 به ثبت ملي رسيد)

كاروانسرايي ساخته شده با آجر در شهر گز و در جاده اصلي اصفهان-تهران. اين كاروانسرا، از بزرگ‌ترين رباط‌هاي اين منطقه به شمار مي‌آمده و برج‌هاي آن به مكاني براي روشن كردن مشعلي همچون چراغ راهنمايي مجهز بوده و همچون باقي كاروانسراهاي ساخته شده در دوره صفويه، چهار ايواني است؛ اگرچه كه مانند باقي كاروانسراهاي ايران، نقشه تكراري ندارد.

كاروانسراي كوهپايه- استان اصفهان - دوره صفوي (خرداد 1379 به ثبت ملي رسيد)

كاروانسرايي واقع در شهرستان كوهپايه و در مسير جاده ابريشم. داراي برج‌هاي نگهباني مجهز به محل تيراندازي. داراي ۲۵ حجره با معماري ايران باستان و شاه‌نشيني در طبقه اول كه گفته مي‌شود محل استراحت شاه عباس بوده است.

كاروانسراي نيستانك - استان اصفهان - دوره قاجار (اسفند 1385 به ثبت ملي رسيد)

كاروانسرايي در روستاي نيستانك با تزيينات آجري و هشتي‌ها و بادگيرهاي بام براي كاهش گرما. با حياطي كه به شكل يك ۸ ضلعي، ورودي اتاق‌ها، شاه‌نشين‌ و اصطبل‌ها را به هم وصل مي‌كند، اين كاروانسرا توسط يك تاجر يزدي احداث شده و از معدود رباط‌هاي فاقد برج نگهباني است كه علت اين امر را به امنيت منطقه ربط داده‌اند. داراي صفه‌هاي مجهز به بخاري ديواري و سكوهاي دايره شكل براي عرضه محصولات و سكويي دايره‌اي در مركز حياط براي استراحت.

كاروانسراي ايزدخواست- استان فارس - دوره قاجار (مهر 1354 به ثبت ملي رسيد)

كاروانسرايي بين راه باستاني آباده و اصفهان. داراي 4 ايوان و 20 حجره. كتيبه سردر كاروانسرا با خط ثلث نوشته شده. داراي 20 حجره با كف آجرپوش و تزيينات آجري و آجرچيني در طاق‌هاي بنا. در حياط چهارگوش كاروانسرا سنگ قبرهاي حجاري شده وجود دارد.

كاروانسراي سرايان -استان خراسان جنوبي- دوره صفوي (خرداد 1382 به ثبت ملي رسيد)

كاروانسرايي در بافت تاريخي شهر سرايان و مشهور به رباط شاه عباسي و بخشي از مجموعه شهر قديم سرايان است كه در جوار آب‌انبار، مسجد، حمام و بازار و روبه‌روي بارانداز قرار داشته. اين كاروانسرا داراي شترخانه و از جمله رباط‌هاي دو ايواني است و با آجر ساخته شده.

رباط ده محمد -استان خراسان جنوبي- دوره قاجار (مرداد 1378 به ثبت ملي رسيد)

كاروانسرايي سنگي و خشتي و مربع شكل در مسير بشرويه به طبس و در روستاي تاريخي ده محمد. داراي چهار برج نگهباني، مخزن آب، اصطبل و حياط مركزي و شاه‌نشين.

كاروانسراي چهل‌پايه -استان خراسان جنوبي- دوره صفوي (سال 1399 به ثبت ملي رسيد)

كاروانسرايي نزديك روستاي نايبند. اين كاروانسرا داراي 2 چاه آب و آب انبار بود و توسط يكي از افراد متمول و براي اسكان موقت زائران بارگاه امام رضا(ع) احداث شد. داراي حياط، بارانداز و حجره‌هايي در اطراف حياط شاه‌نشين، چهار برج نگهباني، حوض انبار، پاياب ورود آب به حوض انبار، با سازه‌اي چهارگوش.

كاروانسراي قصر بهرام -استان سمنان- دوره ساساني (ارديبهشت 1354 به ثبت ملي رسيد)

كاروانسرايي سنگي در جنوب گرمسار كه در ابتدا قصر ييلاقي شاه بهرام (بهرام گور) بود و در دوره صفويه و با تغيير كاربري به محل اسكان موقت كاروان تجاري تبديل شد كه از اصفهان بازمي گشتند .اين كاروانسرا به نام‌هاي ديگري از جمله كاروانسراي شاه عباسي و رباط سياه كوه هم شهره است. داراي 6 برج نگهباني و اصطبل‌هاي متعدد كه هر كدام، مجاور صفه اسكان چارپادار بود در حالي كه در هر صفه هم اجاقي تعبيه شده بود.

كاروانسراي سنگي (رباط انوشيرواني) آهوان - استان سمنان - دوره ساساني

كاروانسرايي سنگي در 42 كيلومتري شرق شهر سمنان. ساخته شده با سنگ و ساروج. از بزرگ‌ترين كاروانسراهاي دوره ساساني كه 26 حجره براي اسكان مسافران داشته. اين كاروانسرا درآن منطقه سرد، مكان مناسبي براي اسكان كاروان‌هاي در برف مانده بوده. داراي 15 برج نگهباني و با پلان 4 ايواني و حياط مركزي و آب انباري داخل حياط.

كاروانسراي شاه‌عباسي (آهوان) استان سمنان - دوره صفوي (ارديبهشت 1356 به ثبت ملي رسيد)

كاروانسرايي در مسير منتهي به مشهد كه احتمالا براي اسكان موقت زائران بارگاه امام رضا (ع) احداث شده بوده اما فاصله كمي با كاروانسراي سنگي بازمانده از دوره ساساني داشته و تنها وجه تمايز، استفاده ازآجر در ساخت بنا بوده. داراي 4 ايوان و حياط مركزي و 24 حجره در اطراف حياط و همچون كاروانسراي سنگي (رباط انوشيرواني) از چاه آبي كه در همان نزديكي بود تغذيه مي‌شد.

كاروانسراي ميامي - استان سمنان - دوره صفوي (ارديبهشت 1365 به ثبت ملي رسيد)

كاروانسرايي واقع در شهر ميامي. داراي حياط مركزي هشت ضلعي و 4 ايوان. داراي تزيينات آجري بر طاق‌ها، سه آب انبار، حمام، چاپارخانه. اين كاروانسرا با فرمان والي خراسان ساخته شد.

كاروانسراي شاه‌عباسي - استان سمنان - دوره صفوي (تير 1366 به ثبت ملي رسيد)

كاروانسرايي واقع در روستاي عباس‌آباد كه در دوره قاجار مورد مرمت قرار گرفت. داراي نقشه مستطيل با مساحت ۸۵۰۰ متر مربع. در حياط مركزي، مكاني براي خريد و فروش و عرضه محصولات كاروان‌ها ايجاد شده بود. آب مورد نياز كاروانسرا از نهر منشعب از چشمه‌اي تامين مي‌شد كه از وسط حياط كاروانسرا و زير بارانداز مي‌گذشت.

كاروانسراي مياندشت - استان سمنان - دوره صفوي (شهريور 1356 به ثبت ملي رسيد)

كاروانسرايي در شرق شاهرود و مجموعه معروف به كاروانسراهاي شاه عباسي مياندشت، داراي آب انبار، چاپارخانه، كبوترخانه و تلگرافخانه و با امكان اسكان حداقل 2 هزار مسافر. آب مورد نياز مجموعه از قنات‌ها تامين مي‌شد. اين رباط از بزرگ‌ترين كاروانسراهاي ايران و شامل سه كاروانسراست كه يكي در دوره صفوي و دو تاي ديگر در دوره قاجار ساخته شد.

كاروانسراي دهدشت - كهگيلويه و بويراحمد - دوره صفوي (سال 1379 به ثبت ملي رسيد)

كاروانسرايي سنگي واقع در بافت تاريخي دهدشت كه به «بلادشاپور» موسوم بوده. داراي ۳۷ حجره و ۳٠ ايوان و از بزرگ‌ترين كاروانسراهاي ايران به شمار مي‌آمده و در جوار مسجد، حمام و بافت شهري قرار داشته. آب مورد نياز كاروانسرا از چاه آب واقع در حياط مركزي تامين مي‌شده.

كاروانسراي شاه‌عباسي (بيستون) استان كرمانشاه - دوره صفوي (مرداد 1353 به ثبت ملي رسيد)

كاروانسرايي واقع در محوطه تاريخي، فرهنگي بيستون، در دامنه كوه و رو به دشت. اين كاروانسرا هم چهار ايواني است با برج‌هاي مدور در ضلع غربي و برج‌هاي هشت گوش در ضلع شرقي. ديوار داخل بنا با سنگ‌هاي تراش خورده ساخته شده و در هر ضلع حياط، 6 حجره است.

كاروانسراي گنجعليخان -استان كرمان - دوره صفوي (آذر 1316 به ثبت ملي رسيد)

كاروانسرايي آجري در مجموعه گنجعليخان در شهر كرمان و در ابتدا، مدرسه بوده و در دوره قاجار تغيير كاربري پيدا كرده است. كاروانسرا در ضلع شرقي مجموعه قرار گرفته و بنايي دو طبقه است كه معماري مدور و تزيينات كاشيكاري و مقرنس دارد كه به فرمان گنجعليخان؛ حاكم كرمان ساخته شده و كتيبه سردر كاروانسرا هم به خط رضا عباسي (خطاط دوره صفوي) است.

كاروانسراي چاه كوران - استان كرمان - دوره قاجار (دي 1379 به ثبت ملي رسيد)

كاروانسرايي واقع در شهرستان راور و در مسير جاده خراسان. گفته مي‌شود كه نام اين كاروانسرا از حمله نادرشاه به مردم اين منطقه گرفته شده، داراي چهار برج نگهباني، سكوي دايره‌اي به عنوان بارانداز و حجره‌هايي در اطراف حياط و متصل به راهروهايي براي نگهداري احشام همراه كاروان‌ها و مسافران.

كاروانسراي جمال‌آباد - آذربايجان شرقي- دوره ايلخاني (مهر 1381 به ثبت ملي رسيد)

كاروانسرايي واقع در شهرستان ميانه كه به نام «جمال اوا» هم شناخته مي‌شده و در مسير جاده ابريشم. براي ساخت اين كاروانسراي چهار ايواني از سنگ و آجر استفاده شده است. اين كاروانسرا در دوره صفوي مرمت شده، داراي سردر دو طبقه، چهار برج مدور در چهار گوشه كاروانسرا.

كاروانسراي گويچه‌بيل - آذربايجان شرقي - دوره صفوي (آذر 1379 به ثبت ملي رسيد)

كاروانسرايي واقع در جاده اهر به تبريز و در گردنه گويچه بيل. اين كاروانسرا حياط مركزي ندارد و از جمله كاروانسراهاي كوهستاني است كه معماري آن علاوه بر اينكه متناسب با زمستان‌هاي سرد منطقه است، از سياق معماري آذري هم پيروي كرده است.

كاروانسراي خواجه نظر - آذربايجان شرقي - دوره صفوي (اسفند 1381 به ثبت ملي رسيد)

كاروانسرايي واقع در شهرستان جلفا و كنار رودخانه ارس كه طبق نوشته ژان باپتيست تاورنيه؛ جهانگرد فرانسوي، توسط خواجه نظر، يكي از تجار ارمني مورد وثوق شاه عباس ساخته شد. اين كاروانسراي داراي حياط مركزي و سه ايواني است كه با سنگ تراش خورده و آجر ساخته شده و طاقي سنگچين از جلوه‌هاي بصري اين بناست.

كاروانسراي خوي- استان آذربايجان غربي - دوره صفوي (سال 1385 به ثبت ملي رسيد)

كاروانسرايي كه نزديك رود قطور واقع شده و به نام كاروانسراي شاه‌عباسي قطور نيز مشهور است. يكي از ۴ كاروانسراي سرپوشيده ايران و از نوع كوهستاني كه با سنگ كوهپايه‌اي ساخته شده و آخرين كاروانسرا در مسير جاده ابريشم و در ۳۰ كيلومتري مرز ايران و تركيه و داراي ۴ حجره و استراحتگاه تو در تو با ديوارهاي سنگي است.

كاروانسراي خان - استان آذربايجان غربي - دوره صفوي (مهر 1381 به ثبت ملي رسيد)

كاروانسرايي واقع در بافت مركزي شهر خوي و در مجاورت بازار اين شهر. ورودي كاروانسرا دو طبقه و بالكن‌دار بوده. ديوار بنا با سنگ سفيد ساخته شده كه از زيبايي‌هاي اين كاروانسراست. داراي 40 حجره تاجرنشين كه هر حجره، پستو و قهوه‌خانه مجزا داشته.

كاروانسراي تي‌تي -استان گيلان- دوره صفوي (آذر ۱۳۷۵ به ثبت ملي رسيد)

كاروانسرايي واقع در شهرستان سياهكل، تي‌تي در زبان گيلكي به معناي شكوفه است و «تي‌تي خانم» از وابستگان يكي از شاهان صفوي بوده. اين كاروانسراي دو ايواني با سنگ رودخانه‌اي و آجر و ساروج ساخته شده، داراي حياط مركزي است. به نظر مي‌رسد اين كاروانسرا با توجه به اقتصاد منطقه و سهولت انتقال ابريشم توليد شده در شمال ايران به ساير نقاط كشور ساخته شده است.

كاروانسراي باغ شيخ - استان مركزي - دوره زنديه (مهر 1354 به ثبت ملي رسيد)

كاروانسرايي در ۸ كيلومتري جاده ساوه، داراي آب‌انبار و حسينيه و چهار برج ديده‌باني علاوه بر شاه‌نشين و بارانداز. معروف به بزرگ‌ترين كاروانسراي باستاني ايران و به فرمان يكي از خوانين منطقه به نام عبدالغفارخان خلج ساخته شده. داراي چهار ايوان و دو برج دوازده ضلعي و دو برج مدور. مزين به مقرنس‌هاي گچي و تعبيه فضايي با كاربري بخاري يا پخت غذا در هر حجره.

كاروانسراي ينگه امام - استان البرز - دوره ايلخاني (آذر 1377 به ثبت ملي رسيد)

كاروانسرايي در شهرستان ساوجبلاغ كه از اموال متعلق به سران نظام بوده، داراي ايوانچه‌هايي در فضاي بيروني براي اسكان كاروان‌هايي كه در ساعات پاياني شب و بعد از بسته شدن در ورودي كاروانسرا به اين مكان مي‌رسيدند. جهانگرداني كه در عصر قاجار به ايران مي‌آمدند در سفرنامه‌هاي خود از زيبايي اين بنا گفته‌اند و ناصرخسرو هم در ايام سفر خود در اين كاروانسرا اقامت كرده است.

كاروانسراي بستك - استان هرمزگان - دوره قاجار (مرداد 1384 به ثبت ملي رسيد)

كاروانسرايي واقع در شهر بستك، ساخته شده با گچ و ساروج كه براي اسكان مسافران جاده بازرگاني لار احداث شده بود. از بزرگ‌ترين كاروانسراهاي استان هرمزگان است. داراي 12 حجره و حياط مركزي، 2 اصطبل و در مجاورت قلعه راهداري، حمام، بازار و آب انبار. مسافراني كه از راه دريا و از خليج‌فارس به ايران مي‌رسيدند در اين كاروانسرا سكونت داشتند.

كاروانسراي مشيرالملك - استان بوشهر - دوره قاجار (سال 1362 به ثبت ملي رسيد)

كاروانسرايي ساخته شده با سنگ‌هاي تراش خورده، واقع در شهر برازجان، داراي 4 برج و سنگر نگهباني و 68 حجره كه به دستور حاج ميرزا ابوالحسن خان مشيرالملك كه از نيكوكاران شيراز بود احداث شد. معماري بنا به سبك دوره زنديه است. اين كاروانسرا در سال‌هاي بعد تبديل به زندان شد و برخي چهره‌هاي سياسي معاصر دوره محكوميت خود را در اين زندان سپري كردند.

كاروانسراي شاهزاده خرانق - استان يزد - دوره قاجار (اسفند 1377 به ثبت ملي رسيد)

كاروانسرايي آجري در داخل روستاي خرانق كه به دستور شاهزاده ولي ميرزا؛ فرزند فتحعلي شاه قاجار ساخته شده. داراي هشتي ورودي با 2 ايوان شاه‌نشين در اطراف هشتي. مزين به سفال‌هاي دايره‌شكل براي نورگير و روزنه‌هاي هواكش و كاشي‌كاري و سنگ‌بري‌ و آجركاري در طاق‌نماها و ايوان‌ها.

كاروانسراي آجري انجيره

استان يزد - دوره قاجار

كاروانسرايي آجري در بيابان انجيره و در مجاورت راه قديمي يزد به طبس، داراي 4 برج با تزيينات آجري، قنات، آب‌انبار، داراي 4 ايوان و راهروهاي موازي در دو طرف كاروانسرا، با پلان چهار ضلعي منظم.

كاروانسراي سنگي انجيره - استان يزد - دوره ايلخاني (مهر 1378 به ثبت ملي رسيد)

كاروانسرايي سنگي و در بيابان انجيره و مجاور راه قديمي يزد، ساغند و طبس. قديمي‌ترين كاروانسراي ثبتي استان يزد و از سنگ و آجر ساخته شده. داراي حجره‌هايي مجهز به شومينه‌هاي قديمي و با پلان هشت ضلعي نامنظم.

كاروانسراي رشتي - استان يزد - دوره قاجار (فروردين 1378 به ثبت ملي رسيد)

كاروانسرايي در شهرستان اردكان، گفته مي‌شود كه باني و واقف اين كاروانسرا، حاج ابوالقاسم رشتي و از تاجران مشهور دوره قاجار بوده. بادگيرها در اين كاروانسرا شدت گرماي هوا را كاهش مي‌داده و صفه‌هاي قرينه در هر ضلع بنا محلي براي اسكان و استراحت مسافران بوده است.

رباط زين‌الدين - استان يزد - دوره صفوي (مرداد 1351 به ثبت ملي رسيد)

كاروانسرايي آجري در 60 كيلومتري جاده يزد به كرمان كه به دستور گنجعلي خان؛ حاكم كرمان و به فرمان شاه عباس ساخته شد. داراي 5 برج نيم دايره و محل استقرار تفنگچيان و نگهبانان و همچنين دو حياط اصلي روباز و حياط فرعي سرپوشيده. معماري و نقشه اين كاروانسرا در نوع خود منحصر به فرد است؛ در حالي كه پلان مجموعه، مدور است و كاروانسرا از بيرون به شكل دايره ديده مي‌شود اما شكل اصلي بناي داخلي، يك سازه دوازده ضلعي است.

كاروانسراي ميبد (شاه عباسي) استان يزد - دوره صفوي (مرداد 1357 به ثبت ملي رسيد)

كاروانسرايي آجري واقع در شهر ميبد كه در دوره قاجار مطابق با معماري همين دوره بازسازي شد. از جمله كامل‌ترين مجموعه‌هاي راهداري و داراي چاپارخانه، آب‌انبار و يخچال سنتي (يخدان) حوضخانه با آب قنات و 100 حجره و اجاق براي استفاده مسافران.

كاروانسراي افضل - استان خوزستان - دوره قاجار (اسفند 1381 به ثبت ملي رسيد)

كاروانسرايي كه پيش از تغيير كاربري، محل توزيع غله و بارانداز كالا بوده. با تزيينات آجري و ستون‌هاي سنگي در ايوان‌هاي چهار سمت حياط. واقع در مجموعه‌اي به همين نام و در شهر شوشتر كه توسط خاندان افضل؛ از تاجران قديمي شهر ساخته شد.

كاروانسراي چمشك

استان لرستان - دوره صفوي

كاروانسرايي سنگي در شهرستان پلدختر كه در جاده اتصال لرستان به خوزستان. تنها كاروانسراي داراي سه حياط و از كاروانسراهاي كوهستاني محسوب مي‌شود. داراي كنگره‌هاي نيم‌دايره تزييني و 19 حجره و فضاي مجزا براي نگهداري احشام همراه كاروان‌ها بوده.

كاروانسراي فرسفج - استان همدان - دوره صفوي (اسفند 1376 به ثبت ملي رسيد)

كاروانسرايي واقع در شهرستان تويسركان كه در مسير منتهي به كربلا و براي اسكان مسافران راهي عتبات عاليات ساخته شد. با معماري اسلامي و داراي برج‌هاي نگهباني در چهارگوشه بنا. چهار ايواني و معروف به كاروانسراي شاه عباسي.

كاروانسراي تاج‌آباد - استان همدان - دوره صفوي (ارديبهشت 1376 به ثبت ملي رسيد)

كاروانسرايي واقع در روستاي رسول‌آباد كه توسط دختر فتحعلي شاه قاجار ساخته شد. برخلاف اكثر كاروانسراهاي ايران، داراي پلان مدور و مزين به طاق‌نماي مدرن است. رباط تاج آباد 26 حجره و كف سنگفرش و 2 چاه آب داخل بنا داشته و با آجر قرمز و ساروج ساخته شده است.

كاروان‌سراي سعدالسلطنه - استان قزوين - دوره قاجار (مرداد 1316 به ثبت ملي رسيد)

كاروانسرايي در شهر قزوين كه به دستور سعدالسلطنه؛ حاكم وقت قزوين ساخته شد. گنبد بزرگ كاشي‌كاري شده‌ در اين كاروانسرا از شكوه معماري آن است. «سعدالسلطنه» بزرگ‌ترين كاروانسراي سرپوشيده داخل شهر محسوب مي‌شود.

رباط قِلّي - استان خراسان شمالي - دوره تيموري (آذر 1375 به ثبت ملي رسيد)

كاروانسرايي سنگي در شهرستان جاجرم و مشهور به رباط گازان، واقع در مسير تاريخي جاده ابريشم و محل اسكان زائران بارگاه امام رضا(ع). گفته مي‌شود ناصرالدين شاه در دومين سفر خود به شهر مشهد، در اين كاروانسرا اقامت داشته و اين كاروانسرا به فرمان امير عليشير نوايي؛ وزير دوره تيموريان ساخته شده. تركيب سنگ‌هاي رنگي در نماي بنا از ويژگي‌هاي منحصر به فرد اين رباط است.