كل حجم آب موجود در مخازن سدهاي كشور در تاريخ ۲۹ مهر ۱۴۰۲ معادل ۲۰,۳۰ ميليارد مترمكعب بوده است
نقطه صفر آبي در بخش‌هايي از ايران
گروه اجتماعي
همين الان و در نخستين روزهاي آبان ۱۴۰۲، چند صد روستا و حتي چند شهر كوچك ايران به روش سقايي آبرساني مي‌شود و پيش‌بيني‌هاي رسمي از آمار و اعداد موجود هم مي‌گويد كه با كوچك‌ترين اختلال يا تنشي در نظم به سختي حاكم شده بر شرايط آب لوله‌كشي كشور، بي‌آبي‌ها از راه خواهد رسيد؛ تجربه‌اي كه در يكي، دو سال گذشته پا به زندگي روزمره ساكنان چندين شهر بزرگ از جمله همدان، شهركرد و حتي در همين اواخر مردم شهرهاي ديواندره و قروه هم گذاشت و حالا بخشي از زندگي روزمره ساكنان صدها روستا در سيستان و بلوچستان، هرمزگان و چندين استان ديگر هم است. به اين شرايط بايد وضعيت درياچه اروميه و ده‌ها تالاب و درياچه را هم افزود و براي تكميل آن سري به آب پشت سدهاي كشور هم زد. آمار رسمي مي‌گويد در دومين ماه سال آبي كمتر سدي پيدا مي‌شود كه حجم آن حتي به نصف هم رسيده باشد و در بسياري شرايط از اين هم بغرنج‌تر است و در اين شرايط آنچه مدام و با شيب تندي تكرار مي‌شود، دست زدن به چرخه طبيعي و زيرزميني آب و احداث قانوني و غيرقانوني مدام چاه است. نقشه راه مديريت آب ايران در چنين شرايطي دقيقا چيست و عملا چه كاري مي‌توان انجام داد؟ در شرايطي كه بسياري از اعداد و ارقام مرتبط با آب كشور به حالت محرمانه درآمده و به سختي مي‌توان تصويري از شرايط كنوني به دست آورد، داده‌هاي مسوولان به ما چه مي‌گويد که ايران در ماه‌هاي پيش‌رو و به خصوص تابستان آينده چه شرايطي خواهد داشت؟ با اين پيش‌زمينه سراغ توضيحات نشست خبري ديروز سخنگويان آب كشور برويم و ببينيم داده‌هاي اين نشست به ما چه كمكي خواهد كرد؟
تلاش براي كاهش مصرف آب زيرزميني
«كل حجم آب موجود در مخازن سدهاي كشور در تاريخ ۲۹ مهر ۱۴۰۲ معادل ۲۰.۳۰ ميليارد مترمكعب بوده كه اين ميزان، در مدت مشابه سال گذشته ۱۸.۰۶ ميليارد مترمكعب بوده و اين ميزان، معادل ۴۱ درصد پرشدگي است و نشان مي‌دهد كه حجم آب موجود در سدهاي كل كشور ۱۲ درصد نسبت به سال گذشته بيشتر است.»؛ اين چند جمله و داده‌هاي رسمي كه به تازگي از سوي وزارت نيرو منتشر شده و در اختيار خبرنگار «اعتماد» قرار گرفته به خوبي شرايط كنوني سدهاي كشور و آب ذخيره شده در پشت آنها را نشان مي‌دهد. براساس اين اطلاعات رسمي تا پايان مهر حجم هيچ كدام از سدهاي كشور حتي به نصف هم نرسيده و با همين حال شرايط از پارسال كمي بهتر است؛ به عبارت دقيق‌تر پارسال در چنين روزي حجم آب پشت سدهاي كشور ۱۲ درصد كمتر از مقدار امروز بوده و اين در حالي است كه شرايط از ميانگين ۵۰ سال گذشته كمتر و بغرنج‌تر است. در اين باره ديروز «فيروز قاسم‌زاده» يكي از سخنگويان آب كشور و سخنگوي صنعت آب ايران گفت كه «اجراي كامل برنامه سازگاري با كم‌آبي برداشت از منابع آبي كشور را ۱۲ ميليارد مترمكعب كاهش مي‌دهد.» او با تاكيد بر ضرورت هماهنگي دستگاه‌هاي مسوول در اجراي برنامه سازگاري با كم‌آبي گفت: در صورت تحقق كامل اهداف اين برنامه در فاز اول حدود ۱۲ ميليارد مترمكعب برداشت از منابع آب كشور كاهش مييابد. قاسم‌زاده در اين نشست خبري با اشاره به اجراي برنامه سازگاري با كم‌آبي تاكيد كرد: «هماهنگي دستگاه‌هاي مسوول در پيشبرد اهداف برنامه سازگاري با كم‌آبي ضروري است. در اين صورت اهداف تعريف شده اين برنامه از جمله برنامه‌ريزي براي تدوين الگوي كشت مناسب هر منطقه متناسب با شرايط كم‌آبي و سهم منابع آب در اختيار بخش كشاورزي، تحويل حجمي آب، اصلاح تعرفه‌ها براي جلوگيري از اضافه برداشت منابع آب زيرزميني، پياده‌سازي الگوي مصرف بهينه، فرهنگ‌سازي در حوزه مديريت مصرف آب تحقق مييابد.» او همچنين از تقويت نظارت بر اجراي برنامه سازگاري با كم‌آبي در ماه‌هاي اخير خبر داد و گفت: بر همين مبنا در جلسات هفتگي معاون آب و آبفاي وزارت نيرو با استان‌ها، ضمن كنترل عملكرد آنها، شناسايي ميزان انحراف از برنامه و چاره‌انديشي براي تحقق اهداف طرح در استان‌ها در اين جلسات پيگيري مي‌شود. خلاصه و مهم‌ترين بخش سخنان ديروز قاسم‌زاده اما ميزان صرفه‌جويي در آب كشور در صورت تحقق برنامه‌هاي تازه است كه در اين باره گفت: «در صورت تحقق كامل اهداف برنامه سازگاري با كم‌آبي، در فاز اول حدود ۱۲ ميليارد مترمكعب برداشت از منابع آب كشور كاهش مييابد.» براي درك بهتر اين عدد خوب است اشاره شود كه حجم آب درياچه اروميه در شرايط كنوني حدود ۵۸۰ ميليون مترمكعب است و به عبارت ديگر وزارت نيرو برنامه دارد كه بيش از ۲۰ برابر حجم كنوني درياچه اروميه ذخيره آب در سال كنوني آبي داشته باشد. اما در همين شرايط چندين هزار چاه غيرمجاز احصا و شناسايي شده كه كارشناسان مي‌گويند به همين اندازه و حتي بيشتر هم ممكن است چاه غيرمجاز شناسايي نشده وجود داشته باشد و پرسش اساسي اين است كه وزارت نيرو و مسوولان مرتبط با حوزه آب چه چشم‌انداز يا برنامه‌اي بر اين مساله خواهند داشت؟ در سخنان ديروز قاسم‌زاده به اين موضوع هم اشاره‌اي شده و روشي را براي كنترل برداشت آب از منابع زيرزميني مطرح كرد. او در اين باره گفت: «يكي از اقدامات موثر در راستاي كنترل برداشت از منابع آب زيرزميني كه همسو با اهداف سازگاري با كم‌آبي دنبال مي‌شود، مديريت توامان آب و برق و كنترل اضافه برداشت چاه‌ها از طريق كنترل‌پذيري كنتورهاي برق منصوبه روي چاه‌هاي برقدار است كه به صورت جد در دولت سيزدهم مورد توجه قرار گرفته و زيرساخت‌هاي سخت‌افزاري و نرم‌افزاري لازم در يك‌سال اخير فراهم شده است. از طريق همين اقدام، نزديك به ۷۰ درصد حجم برداشت چاه‌هاي مجاز كشاورزي قابل رصد و كنترل خواهد بود. طي برنامه‌ريزي انجام شده، در تعامل با صاحبان پروانه چاه‌ها، ميزان اضافه برداشت به آنها اطلاع‌رساني و راهكارهاي لازم براي كاهش مصرف به ميزان مندرج در پروانه ارايه خواهد شد. البته تداوم برداشت مازاد و عدم توجه به راهكارهاي ارايه شده، مي‌تواند منجر به قطعي موقت برداشت آب نيز شود.» اين سخنان به خوبي نشان مي‌دهد كه سخن از چاه‌هاي قابل بررسي و كنترل است و با اين روش نمي‌توان كنترل يا نظارتي روي چاه‌هاي غيرمجاز داشت؛ موضوعي كه يكي از چالش‌هاي كنوني صنعت آب ايران و مديريت مصرف آن است و تاكنون هم روشي اساسي براي كنترل آن عنوان نشده است. در چنين شرايطي اما ببينيم نقش راه آب كشور و مديريت آن چيست؟
گفت‌وگو براي صيانت بيشتر از منابع آبي
«گفت‌وگوهاي آبي براي صيانت بيشتر از منابع آبي راه‌اندازي مي‌شود»؛ اين جمله در ماه‌هاي گذشته بارها از زبان مسوولان و مديران مرتبط با حوزه آب كشور مطرح و در برخي موارد با نقد جدي كارشناسان هم روبه‌رو شده است. در اين باره به تازگي سخنگوي صنعت آب گفت كه «به زودي گفت‌وگوهاي آبي با هدف صيانت بهتر از منابع آبي راه‌اندازي مي‌شود.» اين جمله را «عيسي بزرگ‌زاده» ديروز و در نشست خبري مطرح كرد و در توضيح آن گفت: «طرح گفت‌وگوهاي آبي براي نخستين‌بار در كشور توسط وزارت نيرو راه‌اندازي مي‌شود. يكي از اهداف اين گفت‌وگو‌ها افزايش دانش آبي در جامعه است. به عبارت ديگر فربه‌سازي نظريه‌پردازي در بخش آب از جمله اهداف مورد تاكيد اين گفت‌وگو‌هاست. يكصد موضوع براي اين گفت‌وگو‌ها در نظر گرفته شده است.» در اين بخش از سخنان بزرگ‌زاده يك نكته ديگر هم محل بحث و تامل است و آن هم نكات مورد تاكيد نقش راه آب كشور است كه ديروز و در بخشي از سخنان خود به اين موضوع هم اشاره‌اي داشت: «اين طرح براي نخستين‌بار اجرايي مي‌شود و در مرحله نخست ۶ موضوع نقشه راه آب كشور، طرح‌هاي انتقال آب دريا، نصب شمارنده‌هاي پيش‌شرط حفاظت از منابع آبي، پساب و فرصت‌هاي ايجاد شده براي باز تخصيص آب و معضل طرح‌هاي نيمه تمام مورد واكاوي قرار مي‌گيرد. نخستين گفت‌وگو با عنوان طرح‌هاي انتقال آب به زودي برگزار خواهد شد.» يك عدد مهم در سخنان ديروز بزرگ‌زاده در اين باره اما بودجه‌اي است كه صرف پروژه‌هاي انتقال آب مي‌شود: «افزون بر هشت ميليارد دلار سرمايه‌گذاري در طرح‌هاي انتقال آب انجام مي‌شود، بنابراين لازم است در اين باره گفت‌وگوي مفصل شكل بگيرد تا سرمايه‌هاي ملي حفظ شوند.» اگر مي‌خواهيم بدانيم ۸ ميليارد دلار يعني چه مقدار پول، خوب است اشاره شود كه كل پولي كه در سال‌ها و به خصوص ماه‌هاي گذشته محل بحث ايران و امريكا بوده و در نهايت با محدوديت‌هاي فراوان از سوي كره‌جنوبي آزاد شد، حدود ۶ ميليارد دلار بوده است.
پايتخت ايران همچنان در يك قدمي تنش آبي
تابستان امسال پايتخت ايران در بيش از يك هفته با مساله آب شرب و لوله‌كشي روبه‌رو شد و دامنه اين مساله چنان گسترده شد كه تنها در چند روز چند هزار تماس با آبفاي اين شهر و در اعتراض به اين شرايط برقرار شد. همان چند روز به خوبي شرايط حساس وضعيت پايتخت ايران را به مسوولان نشان داد، اما بررسي اظهارات مسوولان وقت و گفت‌وگوهاي غيررسمي آنها با خبرنگار «اعتماد» نشان مي‌دهد كه از نگاه آنها چنين وضعيتي غيرقابل‌پيش‌بيني يا مديريت است. به عبارت ساده‌تر مسوولان مي‌گويند براي پيشگيري از چنين مواردي بايد پيش زمينه و ميزان آب ذخيره و پشتيبان را لحاظ كرد، اما معتقدند در وضعيت آبي كنوني ايران امكان چنين پشتيبان‌گيري و تامين آب ذخيره وجود ندارد. با اين مقدمه اما سراغ شرايط كنوني سدهاي تهران به روايت آمار رسمي برويم؛ براساس داده‌هاي رسمي منتشر شده در دو، سه روز گذشته حجم كل ذخاير آبي موجود در مخازن سدهاي استان تهران هم‌اكنون به ۳۶۰ ميليون مترمكعب رسيده و اين در حالي است كه موجودي سامانه سدهاي شرقي تهران نسبت به سال گذشته ۳۳ ميليون مترمكعب كاهش نشان مي‌دهد. اين گزارش رسمي از سوي وزارت نيرو كه در اختيار خبرنگار «اعتماد» قرار گرفته به ما مي‌گويد كه حجم آب سد اميركبير هم‌اكنون ۹۴ ميليون مترمكعب و حجم آب سد طالقان نيز ۱۹۴ ميليون مترمكعب است. همچنين حجم كلي ذخاير سدهاي سامانه شرق تهران شامل لتيان، لار و ماملو هم‌اكنون ۷۲ ميليون مترمكعب اعلام شده كه بر اين اساس حجم آب سد لتيان ۱۹ميليون مترمكعب، حجم آب سد ماملو ۲۹ ميليون مترمكعب و حجم آب سد لار نيز ۲۴ ميليون مترمكعب است كه حجم كلي سدهاي سامانه شرق در حال حاضر در مقايسه با سال گذشته ۳۳ ميليون مترمكعب كاهش را نشان مي‌دهد.
اين كاهش حجم آب برخي سدهاي تهران بيش از هر عامل ديگر به بارندگي در مهرماه امسال برمي‌گردد كه براساس روايت سازمان هواشناسي در مهر امسال ۱۳ ميليمتر بارش براي استان تهران ثبت شده كه بر اين اساس مهرماهي با بارش نرمال براي استان رقم خورد. علاوه بر اين ايسنا درباره شرايط چند سد هم به تازگي نوشته كه بر اساس اطلاعات دريافتي از شبكه سنجش آب و هواشناسي دفتر مطالعات پايه، حوضه آبريز سد لار با ۴۸.۲ ميليمتر، حوضه آبريز سد طالقان با ۲۸.۶ ميليمتر، حوضه آبريز سد اميركبير با ۳۸.۶ ميليمتر، حوضه آبريز سد لتيان با ۳۳.۳ ميليمتر و حوضه آبريز سد ماملو با ۲۰ ميليمتر بارندگي، سهم قابل توجهي از فعاليت سه روزه اين سامانه‌هاي بارشي را به خود اختصاص دادند. اگرچه با فعاليت اين سامانه‌هاي بارشي، نخستين ماه سال آبي جاري، نسبت به دوره بلندمدت با ۷۵ درصد افزايش سهم نزولات جوي مواجه است، اما بر اساس نتايج حاصل از اندازه‌گيري جريان‌هاي رودخانه‌اي، به دليل فقر قابل توجه شرايط رطوبتي خاك، كاهش دما و ريزش برف در ارتفاعات، اين بارندگي‌ها سهم ناچيزي در افزايش حجم آورد و ورودي به سدهاي تامين‌كننده منابع آب شرب تهران داشته است. در مهرماه ميزان خروجي آب از سدهاي كشور نيز با ۳۱ درصد رشد نسبت به سال گذشته، نشانگر افزايش ميزان تامين مصارف بخش‌هاي مختلف از محل سدها بوده است. ورودي سدهاي كشور از ۰.۸۵ ميليارد مترمكعب در سال گذشته به ۱.۱۲ ميليارد مترمكعب افزايش يافته است كه نشان از رشد ۳۱ درصدي ورودي سدهاي كشور دارد. علاوه بر اين خروجي سدهاي كشور از ۱.۹۲ ميليارد مترمكعب در سال آبي گذشته به حجم ۲.۵۲ ميليارد مترمكعب رسيده كه نشانگر افزايش ميزان تامين مصارف بخش‌هاي مختلف از محل سدها نسبت به سال گذشته است. كل حجم آب موجود در مخازن سدهاي كشور در تاريخ ۲۹ مهر ۱۴۰۲ معادل ۲۰.۳۰ ميليارد مترمكعب بوده كه اين ميزان، در مدت مشابه سال گذشته ۱۸.۰۶ ميليارد مترمكعب بوده و اين ميزان، معادل ۴۱ درصد پرشدگي است و نشان مي‌دهد كه حجم آب موجود در سدهاي كل كشور ۱۲ درصد نسبت به سال گذشته بيشتر است.
با اين توضیحات و با بررسي و تحليل ساده اعداد رسمي موجود آن هم در حالي كه بسياري از اعداد مرتبط به دلايل نامشخص اعلام نمي‌شود، به نظر مي‌آيد ايران و دست‌كم برخي مناطق آن در آستانه تجربه روز صفر آبي هستند و با كمترين چالش يا مساله‌اي دچار بحران يا نبود آب خواهند شد؛ قطع آبي كه در صورت وقوع، چاره‌جويي آن دست‌كم چندين روز طول خواهيد كشيد و اين بهترين و خوشبينانه‌ترين وضعيت قابل پيش‌بيني است؛ به عبارتي ساده‌تر هر گونه اخلال در شبكه آبرساني برخي استان‌ها مانند كردستان كه حالا در شرايط مساعدي به لحاظ تامين آب و آب پشتيبان است، منجر به چند روز قطعي آب خواهد شد، اما در استان‌هايي كه اين شرايط پشتيباني فراهم نيست، هرگونه به هم خوردن نظم آبي كنوني شرايطي خواهد ساخت كه شايد مديريت و بازگرداندن آن به حالت عادي، كمتر از يك هفته زمان نبرد. اين نكات هشداري است به مسوولان و تصميم‌گيران شرايط آبي كشور كه در خوشبينانه‌ترين حالت ممكن عنوان شده و پر بيراه نيست اگر بگوييم روزهاي سخت‌تري از آنچه در اين گزارش تشريح و تصوير شد، در راه است.