جزييات اعلام كيفيت هواي پايتخت از دسترس خارج شد
شهر شيشه‌اي مات
گروه اجتماعي
«شهر شيشه‌اي» يكي از شعارهاي شوراي شهر پيشين كه همه از فهرست اميد انتخاب شده بودند، بود و در اين راستا هم گام‌هايي برداشتند كه يكي از بارزترين آنها سامانه شفافيت است كه تا اندازه‌اي مديريت پايتخت ايران را به شهري شيشه‌اي و قابل نظارت براي افكار عمومي تبديل كرده است؛ شوراي تازه و به تبع آن مديريت شهري انتخاب‌شده ازسوي اين شورا اما به نظر مي‌آيد چندان علاقه‌اي به اين شفافيت ندارد و حتي در اقدامي تازه يكي از شاخص‌هايي را كه از دهه‌ها پيش در دسترس عموم بود، به محاق برد و جزييات كيفيت هواي تهران را از دسترس عموم خارج كرد؛ حالا شما اگر پس از كليد روي عبارت مرتبط با جزييات «روزشمار شاخص آلودگي» با صفحه‌اي روبه‌رو مي‌شويد كه از شما مي‌خواهد حساب كاربري بسازيد، پيش از ورود به اين بحث و بررسي دلايل و اثر چنين پوشيدگي آنهم درباره اطلاعات ضروري كه با زندگي روزمره شهروندان مرتبط است، خوب است اشاره كنيم كه روزشمار شاخص آلودگي تا روز 12/08/1402 به ما مي‌گويد كه هواي پايتخت تا ديروز تنها ۸ روز پاك داشته است؛ ۱۶۹ روز قابل‌قبول، ۴۶ روز ناسالم (براي گروه‌هاي حساس) و ۵ روز ناسالم براي همه خلاصه وضعيت روزهاي طي‌شده از سال 1402 است، اما به جزييات اين شاخص‌ها و توضيحات هركدام برگرديم كه اين شاخص‌ها چگونه تعريف و دسته‌بندي مي‌شود و معناي هر كدام چيست؟
شاخص‌ها از كجا مي‌آيند و عبارت «آلاينده مسوول» چيست؟
جزيياتي كه حالا شهرداري تهران و سازمان زيرمجموعه آن بدون دليل مشخص آن را از دسترسي عموم خارج كرده، اطلاعات دقيقي از تعاريف و مبناي تعريف شاخص‌ها به مخاطبان مي‌دهد و به عبارتي ساده آنها را در جريان اثر غالب آلاينده هر روز و همچنين شيوه مقابله آن قرار مي‌دهد. اگرچه حالا اين جزييات از دسترس خارج است اما خبرنگار اعتماد پيش‌تر به بررسي جزييات و دلايل چنين شاخص‌هايي براساس همين سامانه پرداخته بود؛ به‌طور كلي معيار سنجش هوا در ايران، شاخص كيفيت هوا (AQI) است كه در آن پنج آلاينده اصلي هوا يعني ذرات معلق، دي‌اكسيد نيتروژن، ازن سطح زمين، منوكسيد كربن و دي‌اكسيدگوگرد محاسبه در تعيين آن نقش دارند. اين پنج آلاينده در فرمولي مشخص، عدد شاخص كيفيت هوا را مي‌سازند كه معمولا يكي از اين پنج مورد كه بيشترين تاثير در اين فرمول را دارد (يعني بيشترين عامل آلاينده در زماني مشخص است) به عنوان آلاينده مسوول شناخته و دستورالعمل‌هاي احتياطي هم براساس آثار مضر همين آلاينده اعلام مي‌شود. به عنوان مثال در روز آلوده‌اي كه آلاينده مسوول دي‌اكسيد گوگرد باشد، دستورالعمل احتياطي به اين صورت است كه كودكان، بيماران آسمي و افراد مبتلا به بيماري‌هاي قلبي يا ريوي از منزل خارج نشوند يا اگر آلاينده مسوول منوكسيدكربن باشد، بيشتر افراد مبتلا به بيماري‌هاي قلبي نظير آنژين خطاب قرار مي‌گيرند. همچنان كه بالاتر اشاره شد، براساس همين شاخص، تا روز 12/08/1402 هواي پايتخت تنها ۸ روز پاك داشته است؛ ۱۶۹ روز قابل‌قبول، ۴۶ روز ناسالم (براي گروه‌هاي حساس) و ۵ روز ناسالم براي همه خلاصه وضعيت روزهاي طي‌شده از سال 1402 است.
جزييات آلودگي هوا قدغن!
در شهري كه رسانه‌هاي عمومي و حتي راديوها ساعت به ساعت كيفيت هوا و جزييات آن را اطلاع‌رساني مي‌كنند و حتي آگاهي از اين جزييات به يكي از ضرورت‌هاي زندگي مردم و به خصوص افراد حساس مانند كودكان، سالمندان و افراد داراي بيماري‌هاي قلبي تبديل شده، به ناگاه شهرداري تصميم مي‌گيرد اين جزييات را از دسترس خارج كند. اين اتفاق از اواخر هفته پيش رخ داد و حالا شهروندان تنها مي‌توانند شاخص كلي كيفيت هواي تهران در ۲۴ ساعت گذشته و شاخص كلي كيفيت هوا در لحظه را ببينند و اين پايگاه اطلاع‌رساني هيچ اطلاعات ديگري در اختيار مخاطبان و شهروندان قرار نمي‌دهد. فشردن بخش جزييات كه پيش‌تر مخاطب را به صفحه‌اي مي‌برد كه آلاينده مسوول را معرفي و راهكار مقابله با چنين شرايطي را با جزييات تعريف مي‌كرد، حالا اما كاربر را به صفحه‌اي براي ورود به بخش كاربري وب‌سايت هدايت مي‌كند. بررسي‌هاي خبرنگار اعتماد در اين پايگاه اطلاع‌رساني اما نشان مي‌دهد كه تاكنون هيچ دليل و توضيحي در اين باره هم منتشر نشده و مسوولان اين سازمان ناگهاني اين جزييات را از دسترس خارج كردند. البته پيش‌تر و در ارديبهشت پارسال هم يك‌بار ديگر اين اتفاق براي ساعاتي رخ داد كه بلافاصله با توضيح اين سازمان و رد موارد مطرح‌شده مواجه شديم؛ در آن سال شركت كنترل كيفيت هواي تهران درباره اطلاع‌رساني داده‌هاي ايستگاه‌هاي سنجش آلودگي هوا توضيحي رسمي منتشر كرد و مديرعامل اين شركت «ضمن رد مطالب مطرح‌شده در فضاي مجازي مبني بر حذف اطلاعات دستگاه‌هاي سنجش آلودگي هوا از نرم‌افزار اين شركت از فعاليت تمامي دستگاه‌هاي سنجش در سطح شهر تهران خبر داد.» در آن تاريخ «سيد محمدمهدي ميرزايي قمي» گفته بود كه «تمامي ايستگاه‌هاي سنجش آلودگي هوا فعال هستند و شهروندان مي‌توانند از اطلاعات وضعيت كيفيت هوا در قالب‌هاي مختلف مطلع شوند. اطلاعات اين ايستگاه‌ها از طريق سايت اين شركت به آدرس air.tehran.ir، سامانه
برخط airnow.tehran.ir و اپليكيشن شركت كنترل كيفيت هواي تهران به‌صورت آنلاين براي عموم شهروندان قابل دسترسي است. پراكندگي ايستگاه‌هاي سنجش كيفيت هوا در شهر تهران از منظر كميت به گونه‌اي است كه به غير از منطقه ۱۷، در ساير مناطق شهرداري تهران ايستگاه سنجش آلودگي هوا مستقر هستند. هنگام استفاده از اپليكيشن كيفيت هواي تهران، زمان دانلود اطلاعات مورد نظر بر اساس نوع و بستر اينترنت مورد استفاده توسط متقاضي متفاوت و لذا لازم است كه مراجعه‌كنندگان پس از بارگذاري كامل داده‌ها نسبت به برداشت خروجي‌ها و كسب اطلاعات اقدام كنند.» اين توضيحات اما قطعا در شرايط كنوني كمك‌كننده نيست و به نظر مي‌آيد ريشه حذف اين اطلاعات حالا متفاوت از يك خطاي سامانه‌اي يا حتي اختلاف موقت است.
پاي مازوت يا آلاينده‌هاي تازه دخيل است؟
كمتر از يك سال پيش و در ۱۱ دي پارسال روزنامه اعتماد در گزارشي «از افزايش كم‌سابقه غلظت دي‌اكسيد گوگرد در هواي كشور» خبر داد و در كنار زيرذره‌بين بردن مازوت‌سوزي در نيروگاه‌هاي كشور، نوشته بود كه «براساس اطلاعات رسيده به «اعتماد» غلظت دي‌اكسيد گوگرد در سال ۱۴۰۱ نسبت به سال ۹۸ بيش از ۳۲درصد افزايش يافته است.» اين گزاره را تا اينجا داشته باشيم و به بحث پرتكرار در فضاي خبري ايران آنهم به‌خصوص در پاييز و زمستان بپردازيم؛ در روزهايي كه به دليل كمبود گاز در كشور برخي نيروگاه‌‌ها از سوخت مازوت استفاده مي‌كنند و همين زمينه‌ساز آلودگي بيشتر هواي پايتخت و كلان‌شهرهاي كشور مي‌شود. آلودگي‌هايي كه حالا اثر ميان‌مدت و حتي طولاني‌‌مدت خود را تا اندازه‌اي بروز داده و منجر به افزايش برخي بيماري‌ها و چندين سرطان خاص در كلان‌شهرهايي مانند اصفهان شده است. اين دو گزاره به ما مي‌گويد كه شايد ريشه حذف و بستن جزييات مرتبط با آلودگي هواي تهران به چنين مسائلي برگردد؛ به عبارت ساده‌تر با رسيدن روزهايي كه آلاينده‌ها در هم مي‌آميزد و آلودگي هواي پايتخت و كلان‌شهرها حتي به شرايط بحران مي‌رسد امكان تحليل و بررسي شرايط؛ دلايل و آثار اين آلودگي افزايش مي‌يابد و با توجه به تغييراتي كه در چندسال گذشته در شكل و شمايل اين آلودگي و آلاينده مسوول رخ داده، شايد برخي مسوولان تصميم گرفتند كه خانه را از پاي‌بست ويران و جزييات اين شاخص را از دسترس عموم خارج كنند. به عنوان مثال گزارش حدود يك سال پيش «اعتماد» با اشاره به سخنان روز ۲۷ آذر سال 1401 مديرعامل شركت كنترل كيفيت هواي تهران كه رسما از افزايش كم‌سابقه دي‌اكسيد گوگرد خبر مي‌داد و با بررسي اطلاعات همين پايگاه اطلاع‌رساني و چندين منبع ديگر به يك جمع‌بندي مي‌رسيد كه در ادامه به آن پرداخته مي‌شود، در آن روز مديرعامل وقت شركت كنترل كيفيت هواي تهران گفته بود كه «طي ۷ سال گذشته سطح آلاينده دي‌اكسيد گوگرد در اين بازه زماني سال بي‌سابقه بود و اين احتمال وجود دارد منبع آن براساس بررسي‌هاي انجام‌شده مربوط به منابع غيرمتحرك و سوخت مصرفي آنها باشد.» علاوه بر اين پيش‌تر و در ۲۹ آذر همان سال هم «عباس شاهسوني» رييس گروه سلامت هوا و تغيير اقليم وزارت بهداشت هم با تاييد افزايش غيرمعمول دي‌اكسيد گوگرد گفته بود كه «ما طي سال‌ها مشكل دي‌اكسيد گوگرد را داشتيم كه با توجه به حذف گوگرد از سوخت اين مشكل هم برطرف شد اما طي روزهاي گذشته به ويژه ۲۲ تا ۲۵ آذر افزايش ۳ تا ۵ برابري غلظت دي‌اكسيدگوگرد در شهر تهران را شاهد بوديم كه اين نشان مي‌دهد برخي صنايع اقدام به استفاده از سوخت‌هاي حاوي گوگرد كردند.» اين دو مسوول اگرچه موارد ديگري را هم درباره شرايط هواي كشور مطرح كردند اما مهم‌ترين بخش سخنان آنها همين تاييد افزايش كم‌سابقه دي‌اكسيد گوگرد بوده است؛ موضوعي كه اطلاعات رسيده به «اعتماد» هم بر صحت آن تاكيد داشت. مساله‌ساز شدن دي‌اكسيدگوگرد در روزهاي پاياني پاييز پارسال و تاكيد رسمي مسوولان بر كم‌سابقه بودن اين سطح از افزايش آن، پرسش‌هايي را درباره غلظت اين گاز آلاينده در كل كشور و همچنين ميزان تغييرات آن در تهران را مطرح مي‌كرد. علاوه‌برآن اطلاعات و نقشه‌هايي كه «استارت‌آپ فضايي تيزنگر» در اختيار «اعتماد» قرار داده بود هم از افزايش بيش از ۳۲درصدي غلظت اين آلاينده در هواي كشور آنهم در فاصله تنها سه سال حكايت داشت. براساس اين تصاوير و برابر با پايش ماهواره‌اي سامانه سهم و در مقايسه شرايط سال ۱۴۰۱ نسبت به سال ۱۳۹۸، اگرچه سطح محدوده‌هاي با غلظت بالاي دي‌اكسيد گوگرد كشور ۱۸،۹درصد كاهش يافته اما ميزان غلظت آن ۳۲، ۲درصد افزايش يافته است. براساس تصاويري كه همان روز در «اعتماد» منتشر شد، شرايط حاشيه خليج‌فارس در جنوب ايران نگران‌كننده بود و بيشترين ميزان غلظت دي‌اكسيد گوگرد را داشت. درباره تهران هم اين اطلاعات نشان مي‌داد كه محدوده‌هاي با غلظت بالاي دي‌اكسيدگوگرد در تهران برابر پايش سري زماني فروردين ۱۴۰۱ نسبت به سال ۱۳۹۸ به ميزان ۱۳، ۹درصد به‌خصوص در پاكدشت و شهرري كاهش يافته است. آن گزارش در توضيح اين موضوع همچنين نوشته بود: «براي درك بهتر اين اعداد بياييد فرض را بر اين بگذاريم كه ريشه افزايش دي‌اكسيدگوگرد تنها و تنها مصرف مازوت در نيروگاه‌هاست؛ با چنين فرضي، اطلاعات كنوني مي‌گويد كه مناطقي كه در آنها مازوت‌سوزي رخ مي‌داد، در فاصله سه سال كم شده اما در برخي مناطق مازوت‌سوزي با شدت بيشتر ادامه پيدا كرده است. ريشه ماجرا هر چه هست، حالا هم اطلاعات رسمي كه در سخنان مديرعامل شركت كنترل كيفيت هواي تهران به آن پرداخته شده و هم نقشه‌هاي ماهواره‌اي «سهم»، از افزايش غلظت گاز آلاينده‌اي خطرناكي به نام دي‌اكسيد گوگرد حكايت دارد.»
اين تنها يك مثال از بررسي‌هاي رسانه‌ها روي اطلاعات رسمي بود كه داده‌اي مهم را به شهروندان گزارش مي‌داد و اين درحالي است كه با توجه به چنين تغييراتي به نظر مي‌آيد امسال و در روزهاي افزايش آلودگي بار ديگر شاهد چنين تحولاتي خواهيم بود و به همين دليل هم پربيراه نيست اگر بگويم دست‌كم يكي از دلايل چنين تغييراتي در سامانه مرتبط با شاخص آلودگي هوا هم به همين موضوع برمي‌گردد؛ يعني براي پيشگيري از فهم آنچه در حال رخ دادن و كشتن سلامت شهروندان و محيط‌زيست است شهرداري تهران و سازمان زيرمجموعه آن دست رسانه‌ها، مخاطبان و تحليلگران را از اطلاعات پايه كوتاه كرده و تاكنون هم دليل خاصي براي آن ارايه نكرده است.
هواي پايتخت تا ديروز تنها ۸ روز پاك داشته است؛ ۱۶۹ روز قابل‌قبول، ۴۶ روز ناسالم (براي گروه‌هاي حساس) و ۵ روز ناسالم براي همه خلاصه وضعيت روزهاي طي‌شده از سال 1402 است.
معيار سنجش هوا در ايران، شاخص كيفيت هوا (AQI) است كه در آن پنج آلاينده اصلي هوا يعني ذرات معلق، دي‌اكسيد نيتروژن، ازن سطح زمين، منوكسيد كربن و دي‌اكسيدگوگرد محاسبه در تعيين آن نقش دارند. اين پنج آلاينده در فرمولي مشخص، عدد شاخص كيفيت هوا را مي‌سازند كه معمولا يكي از اين پنج مورد كه بيشترين تاثير در اين فرمول را دارد (يعني بيشترين عامل آلاينده در زماني مشخص است) به عنوان آلاينده مسوول شناخته و دستورالعمل‌هاي احتياطي هم براساس آثار مضر همين آلاينده اعلام مي‌شود.
كمتر از يك سال پيش و در ۱۱ دي پارسال روزنامه اعتماد در گزارشي «از افزايش كم‌سابقه غلظت دي‌اكسيد گوگرد در هواي كشور» خبر داد و در كنار زيرذره‌بين بردن مازوت‌سوزي در نيروگاه‌هاي كشور، نوشته بود كه «براساس اطلاعات رسيده به «اعتماد» غلظت دي‌اكسيد گوگرد در سال ۱۴۰۱ نسبت به سال ۹۸ بيش از ۳۲درصد افزايش يافته است.» اين گزاره را تا اينجا داشته باشيم و به بحث پرتكرار در فضاي خبري ايران آنهم به‌خصوص در پاييز و زمستان بپردازيم؛ در روزهايي كه به دليل كمبود گاز در كشور برخي نيروگاه‌‌ها از سوخت مازوت استفاده مي‌كنند و همين زمينه‌ساز آلودگي بيشتر هواي پايتخت و كلان‌شهرهاي كشور مي‌شود.