روزگار سپري شده فرش ايراني

گروه اقتصادي

در حالي كه يك دهه پيش ايران بيش از 25 درصد تجارت جهاني فرش را در اختيار داشته، فضاي اقتصادي و كسب و كارهاي حوزه فرش دستباف به سمتي رفته كه حالا اين رقم به كمي بيش از 7 درصد رسيده. در عوض كشورهايي مانند هند، پاكستان، چين و حتي كشوري مانند نپال بازار جهاني فرش دستباف را از دست ايران گرفته‌اند. در همين حال بيش از يك دهه‌اي كه از آن صحبت مي‌كنيم، كشوري مانند هند توانسته سهم خود را از بازار تجارت جهاني فرش از 15 درصد در سال 2011 دوبرابر كند و به 30.3 درصد در سال 2022 افزايش دهد. اما صادرات فرش ايران از نزديك به نيم ميليارد دلار در سال 1391 به حدود 51 ميليون دلار در سال 1401 سقوط كرده است. در واقع، صادرات فرش ايراني كه روزگاري برند جهاني محسوب مي‌شد در اين يك دهه سالانه نزديك به 20 درصد افت كرده است. 
اين اطلاعات را معاونت بررسي‌هاي اقتصادي اتاق بازرگاني تهران در گزارشي تحت عنوان «نگاهي بر وضعيت صنعت فرش دستباف (هنر ماندگار سرزمين كهن ايرانيان)» ارايه كرده. گزارشي كه ضمن بررسي و شناخت وضعيت جهاني فرش دستباف، جايگاه ايران و چالش‌هاي موجود در اين بازار را بررسي كرده است. 
بازار فرش دستباف به جهت قيمت بالا از وضعيت چندان مناسبي برخوردار نيست. از طرف ديگر وجود جانشيني قوي به لحاظ قيمت براي اين كالا، يعني فرش ماشيني موجب شده است كه بازار فرش دستباف بيشتر از گذشته تضعيف شود. از سوي ديگر ويژگي‌هاي مهم ديگري همچون نقش‌هاي مشتري‌پسند، قيمت پايين، تنوع بسيار زياد آن و بهبود كيفيت، فرش ماشيني را بيشتر از گذشته جذاب كرده است.
از ويژگي‌هاي صنعت فرش اين است كه عمده توليد فرش دستباف در كشور، براي صادرات توليد مي‌شود. بر اساس اعلام مركز ملي فرش ايران 70 درصد توليد فرش دستباف صادر مي‌شود. با توجه به اينكه با ايجاد ركود در بازار جهاني يا كاهش در سهم ايران، توليد داخل با مشكل مواجه شده و شاغلان اين صنعت دچار معضل بيكاري مي‌شوند. 

تجارت جهاني فرش

اين گزارش به استناد آمار سازمان تجارت جهاني اشاره كرده كه طي سال‌هاي ۲۰۱۱ تا ۲۰۲۲ در بازار تجارت جهاني فرش دستباف به صورت ميانگين بيش از ۱۵۰ كشور صادركننده وجود دارد. طي سال ۲۰۲۲، كشورهاي هند با ۳۱۰ ميليون دلار و سهم حدود ۳۰.۳ درصد از كل صادرات فرش، چين با ۹۳.۱ ميليون دلار و سهم حدود ۹.۱ درصد از كل صادرات فرش و مصر با ۸۹.۸ ميليون دلار با سهم حدود ۸.۸ درصد از كل صادرات سه كشور عمده در صادرات فرش دستباف طي سال‌هاي مزبور بوده‌اند. پس از اين كشورها نپال با سهم حدود ۸.۳ درصد، پاكستان با سهم حدود ۷.۷ درصد و ايران با سهم ۷.۴ درصد از كل صادرات فرش دستباف جهان در رتبه‌هاي بعدي قرار مي‌گيرند. ۷۱.۵ درصد از كل صادرات فرش دستباف جهان توسط اين شش كشور تامين مي‌شود.

سهم ايران از صادرات 

اين در حالي است كه آمارها حاكي از اين است كه ايران در سال ۲۰۱۱، حدود ۲۵.۵ درصد از عرضه فرش دستباف در بازارهاي جهاني را به خود اختصاص داده كه بيشترين متوسط سهم سالانه جهاني از بازار فرش در دوره ۲۰۲۲-۲۰۱۱ بوده است. سهم ايران از صادرات فرش دستباف در دوره ۲۰۲۲-۲۰۱۱ كاهش يافته و از ۲۵.۵ درصد به ۷.۴ درصد رسيده است. برعكس سهم رقباي ايران از جمله هند، چين، نپال و پاكستان در حال افزايش بوده است. به نحوي كه كشور هند توانسته سهم خود را از ۱۵ درصد در سال ۲۰۱۱ به ۳۰.۳ درصد در سال ۲۰۲۲ افزايش دهد. البته صادرات هند تغيير قابل توجهي نداشته و دليل افزايش سهم هند از بازار صادرات جهاني، كاهش قابل توجه صادرات ايران بوده است.
در بررسي ساختار روند واردات جهاني فرش دستباف در چند سال اخير، چهار كشور امريكا، آلمان، انگليس و ژاپن به عنوان مهم‌ترين واردكنندگان فرش دستباف در جهان معرفي شده‌اند. در سال ۲۰۲۲ امريكا به تنهايي بيش از ۴۴ درصد بازار (۴۳۹ ميليون دلار) را در اختيار گرفته و دو كشور امريكا و آلمان بيش از ۵۰ درصد بازار را به خود اختصاص داده‌اند. همچنين كشورهاي انگلستان با سهم حدود ۶.۸ درصد، ايتاليا با سهم حدود ۳.۶ درصد، ژاپن با سهم حدود 3 درصد و كانادا با سهم حدود ۲.۸ درصد به ترتيب عمده واردكنندگان فرش دستباف هستند كه فرش را با هدف مصرف داخلي يا صادرات مجدد وارد مي‌كنند. اين شش كشور جمعا بيش از ۶۷ درصد كل تقاضاي جهاني را تشكيل مي‌دهند.
بررسي روند صادرات فرش دستباف ايران طي دهه گذشته روند نزولي اين محصول را نشان مي‌دهد. بر اساس آمار گمرك ارزش صادرات فرش دستباف ايران از ۴۲۷.۳ ميليون دلار در سال ۱۳۹۱ به ۵۰.۷ ميليون دلار در سال ۱۴۰۱ رسيده است. متوسط رشد سالانه ارزش صادرات فرش دستباف ايران به نقاط مختلف جهان طي سال‌هاي ۱۳۹۱ تا ۱۴۰۱ برابر با منفي ۱۹ درصد بوده است.
همچنين بر اساس آمار گمرك در سال ۱۴۰۱، كشورهاي آلمان با سهم حدود ۱۷.۶ درصد، امارات متحده عربي با سهم حدود ۱۷.۲ درصد، كشور چين با سهم حدود ۱۶.۲ درصد و پاكستان با سهم حدود 6 درصد از ارزش كل صادرات فرش دستباف، عمده مقاصد صادراتي اين محصول بوده‌اند.
بر اين اساس سهم صادرات فرش دستباف ايران از كل صادرات غيرنفتي، از ۱.۳ درصد در سال ۱۳۹۱ به ۰.۰۹ درصد در سال ۱۴۰۱ رسيده است. در اين ميان بر اساس گزارش اتاق بازرگاني تهران، موضوع مهم و تاثيرگذار در روند كاهش سهم جهاني فرش دستباف ايران، نه ركود اقتصادي، بلكه به وجود آمدن رقباي جديد توليدكننده و تبليغات جهاني و گاهي توانمندي‌هاي توليدي با داشتن هزينه توليد پايين برخي كشورهاي رقيب است. اكنون هند، پاكستان، نپال و چين از اين مزيت نسبي براي توليد در مقابل ايران برخوردارند.
اين گزارش همچنين اصلي‌ترين چالش‌هاي موجود در صنعت فرش را در سه محور تامين مواد اوليه، توليد فرش و توزيع، بازاريابي و فروش طبقه‌بندي كرده است. بر اين اساس در محور تامين مواد اوليه؛ خام‌فروشي مواد اوليه به دلالان خارج كشور، استفاده از مواد اوليه نامرغوب و باكيفيت پايين، عدم استفاده از تكنولوژي پيشرفته در توليد مواد اوليه از جمله رنگ و نخ، بخشي از چالش‌هاي صنعت فرش است. همچنين از جمله مشكلات اين صنعت در محور توليد فرش به بهره‌گيري از محيط غيراستاندارد براي توليد فرش، كم توجهي به حقوق و مزايا و بيمه كارگران شاغل در اين صنعت، عدم بهره‌گيري از كارگاه‌هاي متمركز، عدم توجه به سلايق و نيازهاي مصرف‌كنندگان، عدم دسترسي به اطلاعات و نيازهاي بازار، عدم حمايت مادي و معنوي دولت از بافندگان فرش دستباف برمي‌گردد.
در محور توزيع هم بازاريابي و فروش و نيز قانون تعهد ارزي، رويكردهاي سنتي بازاريابي، تبليغات سنتي و عدم انطباق با شيوه‌هاي تبليغاتي بازارهاي مقصد، عدم رعايت استانداردهاي بسته‌بندي و ارسال فرش، مسائل سياسي و تحريم‌ها را مي‌توان نام برد.