هویت فرهنگی، انسجام اجتماعی، اقتدار ملی
مصطفی خرمی
در طول تاریخ امپراتوری های کوچک و بزرگ زیادی پدیدار شده که پس از مدتی رو به اضمحلال و سقوط رفته اند. جغرافیای ایران همواره مورد هجوم دشمنان خارجی و صحنه شورش های داخلی بوده است ولی هیچ قدرتی نتوانسته هویت ایرانی ما را بگیرد. حفظ وحدت و انسجام ایران و پویایی و پایایی این ملت در طول تاریخ دلایل گوناگونی داشته است ولی شاید بتوان گفت دلیل اصلی آن غنای فرهنگی و داشتن هویت ملی مستحکم بوده است. فرهنگ و تمدن ایران سرنوشتی شبیه سرو کهنی در شهر ابرکوه دارد که در بیابان ریشه های خود را به آب رسانده و طی قرن های متمادی سرافراز، پرشکوه، سبز و استوار مانده است. این سرو در طوفانِ های روزگار استقامت کرد و زنده مانده، رویدادهای تلخ و شیرین تاریخ را به چشم دید و امروز برایمان روایت می‌کند. این « سروِ استوار » جنگ های خونبار و هجوم اقوام و کشورهای بیگانه را به چشم دید. نظاره‌گر حمله اسکندر، حکمرانی و سقوط بازماندگان این سلسله بود. او شاهد زنده هجوم سپاهیان عرب به این خاک بود و دیده که این مدافعان وطن بین اندیشه‌های اسلامی و قوم مهاجم تفکیک قائل شدند و به پشتوانه اندیشه و غنای فرهنگی، ارزش های اسلامی و انسانی را تقویت کردند. حمله مغولان و چگونگی هجوم و کشتار بی‌رحمانه انسان ها، آتش زدن و تخریب مراکز فرهنگی و مذهبی را به چشم دیده است. و در سال های پس از هجوم دیده مغولان آیین اسلام و فرهنگ ایرانی را می پذیرند و به توسعه علم، فرهنگ و هنر در این سرزمین دلبستگی نشان می‌دهند و برای توسعه آن تلاش می کنند. ما کمتر ملتی را در تاریخ سراغ داریم که اینگونه بتواند پس از طوفان حوادث کمر راست کند و بایستد. آثار برجسته هنری، علمی، گنجینه های ادبی، آثار باستانی، اسطوره ها، شخصیت‌های تاریخی، آیین‌ها و اعتقادات مذهبی و ارزش‌های اجتماعی به عنوان بخشی از هویت ملی ما نقش غیرقابل انکاری در انسجام اجتماعی و اقتدار ملی ما داشته‌اند.
برای رسیدن به توسعه پایدار، برنامه نویسان و اعضای اتاق فکر در سطوح بالای قدرت، بایستی هویت ملی را با حفظ تنوع فرهنگی برای ترویج ارزش‌های اجتماعی، اخلاقی، اسلامی و ایرانی مدنظر قرار دهند.
اما آن چیزی که در عرصه اجتماعی رخ نمایان کرده و بخشی از آن در فضای مجازی و حقیقی در حال شکل گرفتن است حرکت به سمت دو قطبی شدن جامعه و تقابل نیروهای اجتماعی و ایجاد شکاف میان ملت است. تقابل اسلام گرایان و باستان گرایان با دیدگاه‌های متفاوت در مورد مسائل اجتماعی، فرهنگی و سیاسی که در برخی موارد درگیر چالش و تعارض می شوند. جمعی از افراد از هر دو گروه ممکن است با رویکردی تقابلی و نفی دیگری به شکلی افراطی به عقاید و دیدگاه‌های خود پایبند باشند و به نظرات و دیدگاه‌های طرف مقابل حمله کند که در نهایت شکاف میان نیروهای اجتماعی را ایجاد می کند.
در صورتی که بسیاری از عناصر فرهنگی و هنری ایرانی با ارزش های اسلامی ترکیب شدند و این تعامل و تلاقی باعث شکل‌گیری یک هویت مشترک ایرانی- اسلامی شده است و با توجه به اینکه هیچ تقابل و ضدیتی میان ارزش ها و نمادها در فرهنگ مردم ایرانِ قبل از اسلام و بعد از اسلام مشاهده نمی شود باید مسیر هم افزایی بین ارزش های اسلامی و فرهنگ ایرانی هموار شود. اما در واقعیت بین فرهنگ و گفتمان رسمی که سعی بر ترویج و ارائه آن در فضاهای رسمی و دولتی تاکید شده است و گفتمان غیر رسمی، فضاها، رفتارها و تمایلات مردم در کوچه و خیابان تفاوت های بسیاری وجود دارد و با توجه به شرایط فعلی جامعه و پافشاری بر یک قسمت و نفی گفتمان دیگر فاصله بین افراد روز به روز بیشتر می شود. تفاوت در نگاه رسمی و غیر رسمی می تواند آثار زیانباری همچون بی‌تفاوتی سیاسی- اجتماعی و کاهش سرمایه های اجتماعی را به همراه داشته باشد. و تأثیر منفی بر شکل‌گیری ساختارهای سیاسی و تنش های اجتماعی را در آینده به همراه داشته باشد. با همین حال گفت‌وگو در موضع برابر و در نظر گرفتن نقاط مثبت و منفیِ هر دو دیدگاه به همراه تقویت و تاکید بر اشتراکات می تواند به کاهش شکاف اجتماعی کمک کند.
برنامه‌ریزان و متولیان حوزه فرهنگ از طریق تلویزیون، رادیو، آموزش و پرورش، رسانه های مکتوب، سازمان های فرهنگی و فرهنگسراها، واعظان، خطیبان و سایر سازمان ها و نهادهای متولی در این بخش باید در سیاست گذاری و اجرای برنامه‌های فرهنگی و آموزشی در جهت ایجاد تعادل و نزدیکی اقوام مختلف ایران و نیروهای اجتماعی تلاش کنند و با در نظر گرفتن اشتراکات و یکپارچگی تاریخی، تاریخ این کشور را به دو دوره قبل و بعد از اسلام تقسیم نکنند.
با تکیه بر آثار مکتوب و ادبیات ایران، به ویژه شاهنامه فردوسی، می‌توان با تولید فیلم و سریال‌های مبتنی بر داستان‌ها و اساطیر ایرانی بر هویت ملی و انسجام اجتماعی خود تاکید کنیم که نقش موثری در اتحاد اقوام و اقتدار ملی کشورمان خواهد داشت. داستان‌های همچون رستم و سهراب، پاکدامنی و دلاوری سیاوش، دادخواهی کاوه آهنگر و برافراشتن پرچم ظلم ستیزی علیه ضحاک ماردوش، هفت خوان رستم، عاشقانه های بیژن و منیژه و خیلی از گنجینه های ادبی نظیر هفت پیکر نظامی، بوستان، گلستان، مثنوی معنوی و ... که مفاخر فرهنگی ما تولید کرده و امروز می توانند به فیلمنامه، انیمیشن و ... تبدیل شوند و به جای فیلم ها، سریال ها، و انیمیشن‌های بیگانه با فرهنگ ایران، از تلویزیون و سینماها و پلتفرم های مرتبط پخش شوند. عرصه موسیقی نیز وضعیت بهتر از سینما نیست. بعضا مشاهده می کنیم موزیک هایی که از طرف برخی چهره ها به جامعه عرضه می شود که مغایر با فرهنگ ایرانی هستند و متاسفانه از محتوایی برای تولید این موزیک ها استفاده می شود که از ذکر واژگان نازیبای آن در این نوشتار معذورم. شوربختانه در کمبود موسیقی فاخر صفحات منتشر کننده موسیقی مبتذل دنبال کننده های میلیونی جذب کرده اند. در سایر حوزه های فرهنگی و اجتماعی نیز وضعیت به همین شکل است که پرداختن به آن در این نوشتار وجود ندارد.
نتیجه گیری: در یک جامعه منسجم وجود تعاملات مثبت بین اعضا در بخش های مختلف اقتصاد، سیاست، فرهنگ و امنیت تاثیرگذار است. در بخش‌های مختلف اقتصادی، انسجام اجتماعی سبب ثبات بازار، افزایش اعتماد عمومی و رونق تجارت می شود که این امر به بهبود وضعیت رفاه اجتماعی کمک می کند. در بخش‌های سیاسی شکاف های ایجاد شده بین دولت- ملت را ترمیم خواهد کرد و اعتماد عمومی را افزایش می‌دهد. یا در حوزه های فرهنگی، انسجام اجتماعی باعث حفظ و تقویت هویت ملی و افزایش تعلق به کشور می شود و میهن دوستی اعضا سبب وحدت‌آفرینی میان ملت می شود. انسجام اجتماعی باعث افزایش قدرت و اقتدار ملی می شود و در برابر تهدیدات خارجی و داخلی قدرت بیشتری را به جامعه می دهد.
پیوند دادن دو گفتمان اسلام و ایران باستان به مشارکت اجتماعی و تقویت هویت فرهنگی منجر می شود. هم افزایی، فهم متقابل و تعامل بین فرهنگ اقوام مختلف زیر چتر ایران بزرگ و همچنین ترویج رواداری فرهنگی و مذهبی و روحیه تعاون برای کاهش تعارضات، حل مسائل اجتماعی، سیاسی و امنیتی اثرات مثبت و ارزنده ای دارد.
راه دیگری که برای پویایی فرهنگی و اجتماعی مدنظر باشد این است که: با استفاده از مطالعات رفتاری اعضای جامعه برای بررسی عملکردها و تعاملات افراد و تلاش در جهت شناخت عوامل موثر بر تغییرات بین نسلی و ساختارهای اجتماعی از بن بست های فرهنگی، اجتماعی پیشگیری شود.
مولفه های فرهنگی و ارزش اجتماعی را با حفظ هویت و الگوهای غنی و تاریخی سرزمین مان باز تعریف کنیم و از کج روی های اجتماعی جلوگیری نماییم.