تمايز و شباهت موزه و نهادهاي فرهنگي
رضا دبيري‌نژاد
در سال‌هاي اخير مدام از موزه به عنوان يك نهاد فرهنگي ياد مي‌شود، اما نهاد فرهنگي دانستن موزه به معناي يكساني آن با ديگر نهادهاي فرهنگي نيست. نهادهاي فرهنگي به دليل استفاده از موضوعات فرهنگي و عملكرد فرهنگي در يك مجموعه قرار مي‌گيرند و گاه به هم شباهت پيدا مي‌كنند اما اين به معناي همانندي آنها نيست. حوزه فرهنگ حوزه وسيعي است كه موضوعات گوناگوني را شامل شده و در عملكرد نيز تنوع عملكردي آنها را ديده مي‌شود. به دليل ذهني و انتزاعي بودن اثربخشي نهادهاي فرهنگي گاه در يك نگاه سطحي شبيه به هم پنداشته مي‌شوند اما همان مقدار كه سينما و نمايش، موسيقي در مجموعه هنرها و در زمره نمودهاي فرهنگي قرار مي‌گيرند اما تمايزهاي ژانري خود را دارند و شناخت آنها، توليد، نقادي و مديريت‌شان نيازمند شناخت ژانري و آگاهي بر فرآيند توليد اختصاصي آنهاست، در نهادهاي فرهنگي هم بايد در نظر داشت كه اگر چه اماكن فرهنگي شبيه، در يك مجموعه قرار مي‌گيرند و بايد آنها را در حوزه فرهنگ همانند و همسايه دانست، اما هريك تمايزها و ويژگي‌هاي دروني خود را دارا بوده و بر اين اساس مسير خاصي را طي كرده و محصولات متمايز خود را عرضه مي‌كنند. از اين رو گالري، آموزشگاه‌هاي هنري، فرهنگسرا و موزه همه در زمره نهادهاي فرهنگي تلقي مي‌شوند اما نمي‌توان همه آنها را همانند دانست؛ هر كدام از اين نهادها از دانش‌ها و شيوه‌هاي خاص خود بهره مي‌برند. موزه‌ها نيز اگرچه در عملكرد به نهادهاي آموزشي، علمي، پژوهشي و هنري شباهت دارند و حتي در تعامل با هم هستند اما داراي ويژگي‌هاي ژانري مختص خود هستند. متأسفانه در دهه گذشته شاهد دو نوع رويكرد در موزه‌ها بوده‌ايم؛ از سويي نگاهي كه معطوف به حفاظت، نگهداري و ايجاد يك آرشيو بوده است و نگاه دوم كه با تأكيد بر مردمي كردن موزه‌ها سعي كرده آنها را به سمت برنامه‌هاي فرهنگي بكشاند. اما اين رويكرد دوم در مقابل نگاه بسته اول گاه به سمت تفريط رفته و موزه‌ها را به يك مكان بي‌هويت و باز براي هر برنامه فرهنگي تبديل كرده است و سعي كرده برنامه‌هاي بعضا موفق در نهادهاي فرهنگي ديگر را عين به عين در موزه‌ها به اجرا درآورد. در پي اين نگاه است كه غالب فعاليت‌هاي موزه‌ها معطوف به اين قبيل اقدامات شده و بنابراين برنامه‌هاي زيربنايي موزه‌ها از دست رفته و هويت و تمايز موزه‌ها ناديده انگاشته شده است. در نظر داشته باشيم موزه‌ها ظرفي تهي از محتوا نيستند و حريم موضوعي خاص خود را دارند بنابراين فعاليت‌هاي موزه‌ها نيز بايد معطوف به اين حريم موضوعي باشد و از ريشه‌هاي محتوايي خود شروع به توليد كنند. موزه‌ها همانند هر ژانر فرهنگي ديگر ابزار تكنيكي خود را دارند و تخصص‌هاي مربوطه نيز شرط لازم براي توليد موزه‌اي هستند، چنان كه در هر دانش و هنري نيز مباني و سبك‌هاي اختصاصي وجود دارد و مديريت در حوزه‌هاي فرهنگي مبتني بر ويژگي‌هاي تخصص و ژانري آن است؛ مديريت موزه را بايد داراي الفبا و مباني دانشي آن دانست و نمي‌توان به اسم فرهنگي يا علمي بودن از قالب‌هاي ديگر كپي‌برداري كرد.