ولاديمير پوتين در سفري نادر، ميهمان عربستان و امارات بود و ميزبان رييسي
پيدا و پنهان استراتژي كرملين!
احسان لطيفي
ولاديمير پوتين، رييس‌جمهور روسيه تلاش دارد تا شهرت مسكو به عنوان دلال قدرت در خاورميانه را ارتقا دهد. در همين راستا و طي تور ديپلماتيك فشرده، رهبر روسيه در پايان هفته گذشته با سران ايران، امارات متحده عربي و عربستان سعودي ديدار كرد. پوتين روابط شخصي نزديكي با محمد بن زايد آل نهيان، رييس‌جمهور امارات و محمد بن سلمان، وليعهد عربستان سعودي دارد. اگرچه امارات و عربستان سعودي متحدان نزديك ايالات متحده هستند، اما روابط تجاري قوي با روسيه ايجاد كرده‌اند.
پايان دادن به چند صدايي در اوپك
در جريان مذاكرات روز چهارشنبه، پوتين و بن سلمان در مورد همكاري‌ها تحت سازمان اوپك پلاس گفت‌وگو كرده و بر مسووليت كشورهاي‌شان در ايجاد ثبات در بازار جهاني نفت تاكيد داشتند. رييس‌جمهوري روسيه از زمان حمله به اوكراين، به واسطه حكم ديوان كيفري سفرهاي خارجي خود را محدود كرده است، با اين همه پوتين در ماه اكتبر از چين ديدن كرد و در ماه‌هاي اخير نيز چندين سفر به كشورهاي شوروي سابق داشت. امارات متحده عربي و عربستان سعودي از امضاكنندگان معاهده تاسيس ديوان كيفري بين‌المللي نبوده، بنابراين تعهدي به دستگيري پوتين ندارند. عربستان سعودي و روسيه كه بزرگ‌ترين صادركنندگان نفت جهان هستند، روز پنجشنبه از همه اعضاي اوپك پلاس خواستند تا به خاطر اقتصاد جهاني، به توافق كاهش توليد نفت بپيوندند. سازمان كشورهاي صادركننده نفت (اوپك) به همراه روسيه و ساير متحدان كه به اوپك پلاس معروف هستند، در هفته گذشته با كاهش داوطلبانه جديد حدود ۲.۲ ميليون بشكه در روز موافقت كردند. در راس آنها، عربستان سعودي و روسيه اعلام كردند كه قصد دارند ۱.۳ ميليون بشكه از توليد خود را بكاهند. در بيانيه كرملين از ديدار سران روسيه و عربستان آمده است: «آنها (پوتين و بن سلمان) بر اهميت تداوم همكاري‌ها و لزوم پيوستن همه كشورهاي شركت‌كننده به توافق اوپك پلاس، براي حمايت از تامين منافع توليدكنندگان و مصرف‌كنندگان و رشد اقتصاد جهاني، تاكيد كردند». گروه توليدكننده اوپك پلاس كه اعضاي آن بيش از ۴۰ درصد نفت جهان را توليد مي‌كند، مجبور شد نشست خود را به دليل اختلاف نظر با توليدكنندگان آفريقايي درباره توليد به تعويق بيندازد؛ هرچند برخي از معامله‌گران به شكاف عميق‌تري در اين گروه معتقد هستند. پس از تصميم توليدكنندگان براي كاهش عرضه، قيمت نفت به پايين‌ترين حد در پنج ماه گذشته رسيد؛ نشانه‌اي واضح از اينكه بازار انتظار اقدام صريح‌تري از اوپك پلاس را داشت. پوتين و بن سلمان خواهان افزايش قيمت نفت هستند كه مايه حيات اقتصاد كشورهاي‌شان است. اما مساله اصلي براي هر دو اين است كه براي بالا نگه داشتن قيمت‌ها، هر كدام چه مقدار از كاهش توليد را بر عهده بگيرند.
چرايي حمايت مسكو از حماس
در جريان ديدار با رهبران امارات و عربستان سعودي، رهبر روسيه درباره جنگ غزه نيز گفت‌وگو كرد. رياض و ابوظبي بازيگران اصلي تلاش‌هاي بين‌المللي براي حل‌وفصل اين جنگ هستند. پس از سفر به عربستان و امارات، پوتين به مسكو بازگشت تا ميزبان رييس‌جمهور ايران باشد. رييس‌جمهور روسيه هنگام استقبال از ابراهيم رييسي در مسكو گفت: «تبادل نظر در مورد وضعيت منطقه، به ويژه در مورد وضعيت فلسطين بسيار مهم است». رييسي نيز بر لزوم توقف سريع بمباران نوار غزه توسط اسراييل تاكيد كرد و گفت: «هر ۱۰ دقيقه يك كودك در آنجا كشته مي‌شود». او افزود: «اين فقط يك مساله منطقه‌اي نيست، بلكه مساله‌اي براي كل بشريت است و بايد راه‌حلي سريع پيدا شود». ايران كه از حاميان سرسخت حماس به حساب مي‌آيد، بارها هشدار داده كه جنگ غزه ممكن است به ساير بخش‌هاي منطقه نيز سرايت كند. از زمان آغاز جنگ اسراييل و حماس، روسيه در واكنش فوري خود به اين درگيري سنجيده رفتار كرده و در بيانيه‌هاي محتاطانه‌اي، خواستار خونسردي و آتش‌بس شده است. با تشديد حمله اسراييل به نوار غزه و با بيش از ۱۷ هزار نفر تلفات فلسطيني، روسيه به‌طور فزاينده‌اي موضع بي‌طرفانه خود را كنار گذاشته و آشكارا نسبت به اسراييل انتقاد و دشمني كرده است. به نظر مي‌رسد كه واكنش اوليه روسيه به جنگ غزه، در نتيجه سنجش دقيق منافع خود در خاورميانه است. روسيه هميشه از روابط سازنده با اسراييل بهره برده، به‌طوري كه پوتين و بنيامين نتانياهو، نخست‌وزير اسراييل از روابط نزديكي برخوردار بودند و قرار بود روابط‌شان را تعميق بخشند. با اين وجود، زماني كه حماس كه عضوي از محور مقاومت به شمار مي‌رود، به اسراييل حمله كرد، روسيه در موقعيت نامناسبي قرار گرفت؛ زيرا نمي‌خواست آشكارا از حماس انتقاد كرده يا از اسراييل دفاع كند. پوتين جنگ اسراييل در غزه را شكست ديپلماسي ايالات متحده قلمداد كرده و باور دارد كه به لطف روابط دوستانه‌اش با اسراييلي‌ها و فلسطيني‌ها، مي‌تواند ميانجي اين درگيري باشد. مارك گالئوتي، تحليلگر سياسي، نويسنده و آكادميك باور دارد كه اكنون روسيه در شرايطي قرار دارد كه حفظ چنين تعادلي برايش سخت‌تر و سخت‌تر مي‌شود. او همچنين متذكر شد كه در مقابل رابطه با تل‌آويو، مسكو منافع استراتژيك و اقتصادي بيشتري در ارتباط با ايران و عربستان سعودي دارد. مارك گالئوتي خاطرنشان كرد: «روسيه به ايران و عربستان نياز دارد، زيرا اين دو كشور با هم تا حد زيادي بر قيمت جهاني نفت تسلط دارند. بنابراين مسكو مجبور است كه اسراييل را قرباني منافع خود كند». موضع روسيه در هفته‌هاي اخير به تدريج اما به‌طور چشمگيري تغيير كرده است زيرا مشخص شده كه اين درگيري بر منافع نظامي و ژئوپليتيكي آن تاثير مي‌گذارد. پس از حملات اسراييل عليه مواضع نيروهاي مقاومت در سوريه، وزارت خارجه روسيه گفت كه اين حمله ناقض قوانين بين‌المللي و حاكميت سوريه است. در اواخر ماه جاري نيز سرگئي لاوروف، وزير امور خارجه روسيه اين حملات را «غيرقابل‌قبول» خواند. تقريبا هم‌زمان با اظهارات لاوروف و با پذيرفتن هياتي از حماس براي مذاكره در مورد آزادي اسراي در دست اين گروه، مسكو بيشتر اسراييل را از خود روي‌گردان كرد.تاتيانا استانوايا، كارشناس ارشد مركز اوراسيا در موسسه كارنگي روسيه معتقد است: «موضع روسيه در قبال اسراييل به‌طور قابل توجهي بحراني‌تر شده است». استانوايا افزود: «پوتين اسراييل را بخشي از سياست امريكا با هدف بي‌ثبات‌سازي و ايجاد هرج‌ومرج مي‌داند». مسكو به‌طور فزاينده‌اي تل‌آويو را در راستاي همسويي با حوزه نفوذ واشنگتن مي‌بيند. ديدگاهي كه ذاتا اهميت اسراييل را براي كرملين به حاشيه رانده و آن را به رقابت ژئوپليتيك گسترده روسيه با امريكا مرتبط كرده است. بنابراين كرملين انگيزه كمي براي حفظ سياست متعادل در قبال تل‌آويو خواهد داشت.
مناسبات نظامي تهران و مسكو
در سال‌هاي اخير، روسيه به‌شدت روابطش با ايران را تقويت كرده و از زمان حمله به اوكراين در سال ۲۰۲۲، اتكايش به تهران بيشتر نيز شده است. غربي‌ها ادعا مي‌كنند كه مسكو از پهپادهاي ايراني براي حملات گسترده عليه اوكراين استفاده مي‌كند. (ادعايي كه تهران بارها آن را رد كرده، اما بر همكاري نظامي دو بازيگر تاكيد دارد). ماه گذشته، كاخ سفيد ادعا كرد كه ممكن است تهران موشك‌هاي بالستيك نيز در اختيار مسكو قرار دهد. مقامات ايراني اعلام كرده‌اند كه همكاري‌هاي نظامي با روسيه روز به روز در حال گسترش است. ايران در ماه گذشته اعلام كرد كه مراحل خريد جت‌هاي جنگنده سوخو-۳۵، بالگردهاي تهاجمي ميل-۲۸ و هواپيماهاي آموزشي خلباني ياك-۱۳۰ نهايي شده است. جان كربي، سخنگوي شوراي امنيت ملي امريكا با اشاره به اعلام نهايي‌شدن قرارداد خريد جنگنده‌هاي روسي سوخو-۳۵ گفت كه تهران به دنبال خريد تجهيزات نظامي جديد روسي، از جمله هليكوپترهاي تهاجمي، رادار و هواپيماي آموزشي جنگي است. جان كربي، سخنگوي شوراي امنيت ملي امريكا با متهم‌كردن ايران مدعي شد كه دست‌يافتن تهران به تسليحات پيشرفته روسي، زمينه‌ساز بي‌ثباتي خواهد شد.
فرار از انزوا
تحليلگران معتقدند كه ديدارهاي پوتين با رييسي، بن سلمان و بن زايد چيزي فراتر از محتواي جلسات آنها بود. كريستين كوتس اولريشسن، عضو بخش خاورميانه در موسسه بيكر دانشگاه رايس گفت كه پوتين دلايل خاص خودش را براي اين ديدارها دارد. او مي‌خواهد نشان دهد كه هنوز منزوي نشده و حتي كشورهايي كه شركاي نزديك ايالات متحده هستند نيز از نشست و ديدار با او استقبال مي‌كنند. احتمالا بن زايد و بن سلمان نيز هدف خود را داشته و مي‌خواهند با پذيرش پوتين پيام روشني به واشنگتن ارسال كنند. اولريشسن خاطرنشان كرد كه محتواي ديدارهاي خاورميانه‌اي پوتين چه در موضوع جنگ غزه و چه در رابطه با سياست‌هاي نفتي منحصر به فرد بود. اين ديدارها همچنين اهميتي نمادين داشت و استاندارد و واكنش دوگانه غرب نسبت به دو جنگ اوكراين و جنگ غزه را به نمايش گذاشت كه بسياري از كشورهاي عرب و كشورهاي نيم‌كره جنوبي از آن گلايه دارند. ديويد روچز، دانشيار مركز مطالعات امنيتي شرق نزديك آسياي جنوبي با اين نظر موافق بوده و مي‌گويد كه عربستان سعودي «احساس مي‌كند كه واشنگتن ارتباط با رياض را تضمين‌شده دانسته و با آن مثل يك شريك دفاعي واقعي برخورد نمي‌كند». به همين دليل، كريستين الكساندر، تحليلگر معتقد است: «با هدف قرار دادن تلاش‌هاي امريكا و متحدانش براي منزوي‌كردن روسيه از طريق تحريم‌ها، سفر رييسي به مسكو بخشي از استراتژي جامع روسيه براي تقويت اتحادهاي جهاني خارج از حوزه غربي است».