روياي پوتين در غزه پوچ شد؟
حسن ربيعي
سفر كوتاه‌مدت هفته گذشته ولاديمير پوتين، رييس‌جمهور روسيه به عربستان سعودي و بلافاصله سفر حجت‌الاسلام رييسي به مسكو، توجهات ويژه‌اي را برانگيخته است. بهبود مناسبات ايران و عربستان در يك‌سال گذشته و خوشبيني‌ها نسبت به همكاري‌هاي اقتصادي و سياسي اين دو كشور در عرصه‌هاي منطقه‌اي و بين‌المللي اين رفت و آمد ديپلماتيك را بيش از گذشته حساسيت‌برانگيز مي‌كند. تحليل ابعاد و اهداف اين دو سفر نيازمند بررسي بيشتر اوضاع منطقه خاورميانه و وضعيت ژئوپليتيك روسيه است.
جنگ روسيه و اوكراين در دو سال گذشته و نيز جنگ غزه و اسراييل در دو ماه گذشته شرايط ويژه‌اي را در جهان پديد آورده و نظام جهاني و منطقه‌اي موجود را به چالش كشيده است. بي‌شك بخشي از تحركات ديپلماتيك گسترده قدرت‌هاي غربي، كشورهاي مسلمان و حتي چين و روسيه به منظور دگرگوني در معادلات ژئوپليتيك منطقه‌اي و جهاني مرتبط با اين موضوعات است.
سفرهاي ديپلماتيك اخير روسيه و ايران در چارچوب وقايع جاري جهاني و در دو قالب مناسبات ايران و روسيه و مناسبات روسيه و غرب قابل تحليل است. از جنبه مناسبات ايران و روسيه؛ از آغاز جنگ اوكراين ادعاهاي بسياري مبني بر استفاده روسيه از پهپادهاي ايراني مطرح شده است. در هفته‌هاي اخير نيز ايران تاييد كرده است كه جنگ‌افزارهايي مانند بالگرد هجومي ميل۲۸، جنگنده سوخو۳۵ و هواپيماي آموزشي ياك۱۳۰ به ايران وارد خواهد شد و مورد استفاده نيروي نظامي ايران قرار مي‌گيرد. به نظر مي‌رسد مناسبات نظامي ايران و روسيه پيشرفت گسترده‌اي داشته و نوع و ميزان آن افزايش يافته است و احتمالا بخشي از اهداف سفر رييسي به روسيه تثبيت و تحكيم قراردادهاي نظامي و تسريع در تحويل جنگ‌افزارهاي پيش گفته باشد.
از سوي ديگر تحريم‌هاي اقتصادي ايران و جلوگيري امريكا از سرمايه‌گذاري شركت‌هاي صنعتي به ويژه شركت‌هاي نفتي در پروژه‌هاي نفت و گاز ايران، ايران را ناگزير از دعوت شركت‌هاي روسي براي سرمايه‌گذاري در صنايع نفت و گاز و ... ايران كرده است. بنابراين به نظر مي‌رسد تحريم اقتصادي مشترك ايالات متحده، اين دو كشور را به همكاري اقتصادي بيشتر واداشته است و ايران تلاش زيادي دارد تا زمينه سرمايه‌گذاري شركت‌هاي روسيه در بخش‌هاي اقتصادي ايران را فراهم كند. البته روسيه نيز در شرايط مشابهي با ايران است و وابستگي متقابلي در زمينه‌هاي اقتصادي و صنعتي براي اين كشورها ايجاد شده است.
از بعد منطقه‌اي و جهاني اما، مساله غزه صحنه ژئوپليتيك جديدي گشوده است. ايران از شروع جنگ غزه تلاش كرده است كه افكار عمومي منطقه و جهان را عليه اسراييل بسيج كند و با تلاش‌هاي ديپلماتيك زمينه فشار بر اسراييل را فراهم و تشديد كند. آنچنان كه از محتواي گفت‌وگوي‌هاي دوجانبه رييسي و پوتين بر مي‌آيد، حجت‌الاسلام رييسي تلاش زيادي براي طرح موضوع غزه در گفت‌وگوي‌هاي دوجانبه داشته تا نظر مساعد پوتين براي فشار احتمالي بر اسراييل را به دست آورد. اما واقعيت صحنه اين است كه جنگ غزه شانس واقعي براي روسيه گرفتار در جنگ اوكراين شده و ضمن درگير كردن افكار عمومي و رسانه‌هاي جهان در اين موضوع، باعث به حاشيه رفتن موضوع اوكراين، از اولويت خارج شدن آن و تغيير تمركز و توجه اتحاديه اروپا و به ويژه ايالات متحده از اوكراين به اسراييل شده است. همين موضوع سبب تضعيف پشتيباني غربي‌ها از اوكراين شده است تا جايي كه رييس‌جمهور اين كشور،به كمبود حمايت‌ها از اوكراين اعتراض كرده و تهديد به عقب‌نشيني از رويارويي با روسيه داشته است. با اين حال كنار گذاشتن موضوع غزه و بي‌عملي روسيه در مهم‌ترين رخداد جاري در خاورميانه اين خطر را دارد كه اين كشور بيش از پيش از معادلات خاورميانه حذف شود و نتواند نقش‌آفريني مورد انتظاري در وقايع اين منطقه داشته باشد.
باري، به‌‌رغم خوشبيني برخي تحليلگران از سودآور بودن جنگ اسراييل عليه غزه براي روسيه، پوتين را در وضعيت خاص قرار داده و دشواري اتخاذ تصميمات روشن و اعلام موضع شفاف براي روسيه بيش از زمان‌هاي ديگر است، چراكه از يك سو واقع‌گرايي ايجاب مي‌كند كه روسيه از وضع موجود غزه و تداوم آن خشنود باشد و از آن پشتيباني كند و در سايه كم‌توجهي به موضوع اوكراين اهداف خود را در شرق اروپا تحقق بخشد و از سوي ديگر خواست ايران و ديگر كشورهاي منطقه پايان يافتن وضع موجود و ايجاد ثبات و آرامش در غزه است و از اين زاويه، فرصت‌طلبي هميشگي روسيه ايجاب مي‌كند كه با همكاري كشورهاي منطقه و به ويژه دارندگان و صادركنندگان منابع انرژي زمينه فشار بيشتر بر اسراييل، غرب و اروپا را فراهم كند. اكنون سوال اين است كه آيا سفر خاورميانه‌اي پوتين به عربستان و امارات حاصل تلاش مسكو براي تعريف نوعي صف‌آرايي شرق در برابر غرب و نوعي اعلام جنگ انرژي به غرب درگير جنگ اوكراين خواهد بود و چنين انتظاري مي‌رود؟
به نظر مي‌رسد سطح نازل مناسبات اقتصادي كشورهاي نفتخيز منطقه با روسيه، درهم‌تنيدگي‌هاي اقتصاد جهاني و وابستگي‌هاي متقابل كشورهاي عرب منطقه خاورميانه به سرمايه و اقتصاد غرب از يك سو و مواضع نسبتا نرم كشورهاي عرب خاورميانه در قبال مسائل اسراييل و جنگ غزه از سوي ديگر، بستر و زمينه مناسبي براي جولان دادن روسيه در ايجاد جبهه شرق در مقابل جبهه غرب ايجاد نمي‌كند و از اين نمد كلاهي براي پوتين بافته نمي‌شود. ضمن آنكه كاهش وابستگي اروپا به نفت و گاز روسيه از سال گذشته با استقبال ناگفته كشورهاي منطقه خليج فارس و تصاحب بازار انرژي اروپا از سوي اين كشورها مواجه شد و به نظر نمي‌رسد كه دارندگان ذخاير انرژي منطقه خليج فارس، خودخواسته اين بازار پر رونق و بزرگ را به راحتي قرباني جاه‌طلبي‌هاي ژئوپليتيك ولاديمير پوتين كنند.
كارشناس خاورميانه