تقاطع صلح در قره باغ

احتمالا دسامبر 2023 در تاريخ مذاكرات ارمنستان و آذربايجان، دوره‌اي عجيب، پر از اميدها و نااميدي‌ها و البته سردرگمي‌ها است. بلافاصله پس از آنكه آذربايجان توانست منطقه قره‌باغ كوهستاني را بازپس بگيرد، اين احساس به وجود آمد كه توافقنامه صلح بين ارمنستان و آذربايجان در دسترس است. اختلافات بر سر وضعيت قره‌باغ كوهستاني و آينده جمعيت ارمني همواره موانع اصلي جهت سازش ميان ايروان و باكو تلقي مي‌شد. به ادعاي ناظران، حتي به رسميت شناختن قره‌باغ كوهستاني به عنوان بخشي از جمهوري آذربايجان از سوي دولت ارمنستان در اكتبر 2022، اين موضوع را حل نكرد، زيرا ارمنستان خواستار حضور بين‌المللي در قره‌باغ كوهستاني و مذاكرات باكو - استپاانكرت بود. اين تحولات در حالي رخ داد كه آذربايجان هرگونه امكان حضور بين‌المللي و گفت‌وگو در مورد وضعيت صلح را رد كرد و استدلال كرد كه گفت‌وگوها فقط در مورد بازپش‌گيري قره‌باغ كوهستاني كه بخشي از آذربايجان است، مي‌تواند انجام شود. اكنون به نظر مي‌رسد تمايل ارمنستان و آذربايجان براي تعامل مستقيم ممكن باشد؛ گزاره‌اي كه نشان مي‌دهد منطقه در آستانه بسترسازي براي تغييرات ژئوپليتيكي است.

چانه‌زني براي صلح

در اوايل هفته گذشته، جمهوري آذربايجان به اتفاق آرا از سوي كشورهاي عضو سازمان ملل به عنوان ميزبان نشست آتي كنفرانس طرفين (COP29) انتخاب شد؛ نشستي كه در اواخر سال 2024 برگزار مي‌شود. اين مساله باعث مي‌شود آذربايجان اولين جمهوري از شوروي سابق و دومين كشور متعلق به گروه اروپاي شرقي (يكي از پنج «گروه منطقه‌اي» سازمان ملل كه مسووليت‌ها و رياست نهادهاي مختلف در نظام سازمان ملل را به صورت چرخشي بر عهده مي‌گيرند) باشد كه اين نقش را ايفا مي‌كند. اما نكته مهم‌تر اين انتخاب اين است كه چندي پيش دو كشور آذربايجان و ارمنستان با توافقنامه‌اي كتبي در مسير صلح و ثبات در منطقه، بر عهده گرفتن مسووليت نهادهاي بين دو كشور و احترام به حقوق بين‌المللي گام‌هايي برداشته‌اند.

بيانيه مشترك 7 دسامبر 2023 به منظور پيشرفت در مذاكرات عادي‌سازي روابط شامل دو عنصر اساسي است. اول، انصراف از نامزدي ارمنستان براي ميزباني COP29 و حمايت بي‌قيد و شرط اين كشور از پيشنهاد آذربايجان بود. ارمنستان از ساير كشورها نيز خواست تا از اين پيشنهاد حمايت كنند. در مقابل، آذربايجان موافقت كرد كه از درخواست ارمنستان عضويت در دفتر «كاپ» با يازده عضو، نهادي فرعي است كه عمدتا به رياست «كاپ» در امور مديريت فرآيند كمك مي‌كند، حمايت كند. تا پيش از اين، ايروان به دنبال ميزباني «كاپ 29» بود، چرا كه مشخص شد روسيه به دليل تنش‌هاي ديپلماتيك با غرب ناشي از مناقشه بر سر اوكراين اجماع لازم كشور‌هاي عضو اتحاديه اروپا يا ناتو براي ميزباني اجلاس سالانه آب و هواي جهان (در اين مورد، بلغارستان) را زير پا خواهد گذاشت. نامزدي ايروان - كه سال گذشته اعلام شد- باكو را بر آن داشت كه تابستان گذشته به اقدام مشابه دست بزند، امري كه مناقشه في‌مابين را پيچيده‌تر كرد.

گنج پنهان « اردوغان»

انتخاب جمهوري آذربايجان براي ميزباني و رياست «كاپ 29» موجب شده تا اين كشور در مناسبات منطقه‌اي دست بالا را داشته باشد.به نوشته نشنال اينترست، انتخاب موفقيت‌آميز آذربايجان براي ميزباني «كاپ 29» اين بازيگر را به كشوري مهم و حياتي جهت پيشبرد جاه‌طلبي‌هاي راهبردي غرب و تركيه (و امنيت انرژي) در اوراسيا تبديل خواهد كرد. اين امر خواسته راهبردي تركيه نيز هست.به ادعاي گروهي از تحليلگران انتخاب مجدد رجب طيب اردوغان به عنوان رييس‌جمهور تركيه به اين معني است كه اين كشور قرار است به تعامل خود با قفقاز جنوبي و آسياي مركزي ادامه داده و به آنكارا فرصت دهد تا نقش قدرت منطقه‌اي قادر به رقابت و مقابله با نفوذ روسيه، ايران و چين را دارد ايفا كند. مثلا خط لوله باكو-تفليس-جيحان يكي از طرح‌هاي راهبردي تركيه است كه مي‌تواند اين كشور را از لحاظ ژئوپوليتيكي تقويت كند. كرنجويچ ميشوويچ، تحليلگر مسائل آسياي مركزي و قفقاز معتقد است كه اهميت روزافزون آذربايجان مبتني بر يكي از برجسته‌ترين قضاوت‌هاي زبيگنيو برژينسكي است كه در سال 1997 در كتابش، «صفحه شطرنج بزرگ»، آذربايجان را چوب‌پنبه‌اي در ظرفي حاوي ثروت‌هاي حوضه درياي خزر و آسياي مركزي مي‌خواند. دو رويداد اخير در مورد آذربايجان نشانگر اهميت فزاينده اين نكته است: يكي شركت الهام علي‌اف در اجلاس سران كشورهاي آسياي مركزي در دوشنبه در سپتامبر 2023 و ديگري ميزباني اولين اجلاس سران «برنامه ويژه سازمان ملل متحد براي اقتصادهاي آسياي مركزي (SPECA) در باكو كه در آن علي‌اف اظهار داشت: «آذربايجان و آسياي مركزي فضاي تاريخي، فرهنگي و ژئوپليتيكي واحد و با اهميت استراتژيك فزاينده را به رخ كشيده‌اند». اين در حالي است كه اخيرا هاكان فيدان، وزير خارجه تركيه پس از گفت‌وگو با آنتوني بلينكن، وزير خارجه امريكا در واشنگتن، خاطرنشان كرد كه روند صلح بين ارمنستان و آذربايجان با طرف‌هاي غربي و ايالات متحده در حال بررسي است. فيدان در مصاحبه با شبكه‌هاي تلويزيوني TRT Haber و آناتولي اذعان داشت كه آنكارا از پيمان صلح بين دو كشور حمايت مي‌كند.

در شرايطي كه تنش‌ها ميان آذربايجان و ارمنستان كاهش يافته، با اين همه گروهي مدعي‌اند كه رهبري آذربايجان علاقه‌اي به توافقنامه صلح با ارمنستان ندارد، چرا كه ظاهرا در داخل اين كشور اين مقوله فاقد محبوبيت است، حتي به نظر نمي‌رسد دولت علي‌اف به آن نزديك هم باشد. از سوي ديگر، رهبران آذربايجان براي تضمين وفاداري مردمان اين سرزمين در 20 سال آينده نياز به روياي جديدي دارند.در اين شرايط، هرگونه توافق صلح با ارمنستان، صرف‌نظر از محتوا، ممكن است مفهوم «بازگشت آذربايجاني‌ها به سرزمين خود» را از بين ببرد، بنابراين به نظر مي‌رسد باكو علاقه‌اي به امضاي هيچ سندي نشان ندهد.

سنگ اندازي مسكو؟

به علاوه، دگرگوني نظم جهاني و تقابل روسيه و غرب نيز در اين ميان نقش مهمي در چالش عادي‌سازي روابط دو كشور ايفا مي‌كند. به عقيده گروهي از تحليلگران، روسيه براي جلوگيري از امضاي توافقنامه صلح در هر پايتخت غربي دست به هر كاري مي‌زند و چنين چشم‌اندازي را ضربه‌اي ديگر به موقعيت خود در منطقه مي‌داند. از اين رو روسيه آذربايجان را تحت فشار قرار مي‌دهد تا از سرگيري مذاكرات بر روي پلت‌فرم‌هاي غربي را رد كند. در عين حال، ارمنستان به دليل وخامت روابط اين كشور و روسيه تمايلي به ادامه مذاكره با روسيه ندارد. الكساندر آتاسونتسف، تحليلگر مسائل روسيه و قفقاز بر آن است كه نه فقط روسيه، بلكه هيچ كشور ديگري نمي‌تواند به ارمنستان ضمانت امنيتي قطعي بدهد: همه بايد آماده خطر درگيري دوباره باشند. اما از سوي ديگر، ابزارهاي ديپلماتيك نيز مي‌توانند عاملي بازدارنده باشد و در حال حاضر بيشتر از اين ابزارها در دسترس غرب است تا روسيه. بنابراين، روس‌ها به دليل موقعيت راهبردي قفقاز هرگز اجازه نخواهند داد روند صلح بدون كسب نظر و رضايت آنها پيش رود.

صرف نظر از دلايل بن‌بست كنوني در روند مذاكرات، يك چيز واضح است و آن اينكه تا پايان سال 2023 هيچ توافقنامه صلحي بين ارمنستان و آذربايجان امضا نخواهد شد. اما سال 2024 احتمالا اين روند كمي تغيير كند. كارزارهاي انتخاباتي ابتدا در روسيه، سپس در اتحاديه اروپا و بعدا در ايالات متحده قرار است كمي دنيا را تغيير دهد و منطقه قفقاز هم مستثني نخواهد بود. همه‌چيز در مورد نتايج انتخابات رياست‌جمهوري مارس 2024 روسيه روشن به نظر مي‌رسد، اما وضعيت در اتحاديه اروپا و ايالات متحده كمي پيچيده‌تر است. اينكه رهبري فعلي اتحاديه اروپا، از جمله رييس شوراي اروپا، شارل ميشل، مواضع خود را در قبال قفقازحفظ خواهد كرد يا اينكه رهبراني جديد با رويكردي متفاوت وارد عرصه خواهند شد كه ممكن است به روابط ارمنستان و آذربايجان علاقه‌اي نداشته باشند، قضيه را چالش‌برانگيز مي‌كند. به علاوه اينكه اگر دونالد ترامپ در ژانويه 2025 به كاخ سفيد بازگردد، اين امر ممكن است به‌طور قابل توجهي بر سياست خارجي ايالات متحده، از جمله در قفقاز جنوبي، تأثير بگذارد. علاوه بر اين، نبايد از انتخابات آتي پارلماني و رياست‌جمهوري آذربايجان در نيمه اول سال 2025 و انتخابات پارلماني ارمنستان در ژوئن 2026 نيز غافل شد. به علاوه، آذربايجان تمايلي به شركت در فرآيند مذاكره صلح با حضور طرف ثالث (به خصوص فرانسه) را ندارد و آن را ناقض پيش‌شرط اساسي واسطه بي‌طرف مي‌داند. اما بيانيه مشترك 7 دسامبر 2023 اين موضوع را نشان مي‌دهد كه هم ارمنستان و هم آذربايجان محدوديت‌هاي سياسي و عملي در قالب 2+3 (ارمنستان و آذربايجان+ ايران، روسيه و تركيه) را براي گفت‌وگوها به رسميت مي‌شناسند . اخيرا، دو كشور مجددا بر قصد خود مبني بر عادي‌سازي روابط و دستيابي به معاهده صلح بر اساس احترام به اصول حاكميت و تماميت ارضي تاكيد كردند. شواهد نيز نشان مي‌دهد كه علي‌رغم چالش‌هاي مهم، به نظر مي‌رسد ارمنستان و آذربايجان به سطحي از اعتماد و درك متقابل رسيده‌اند كه به موجب آن پيشرفت اساسي در متن معاهده با ميانجيگري و حتي دخالت مستقيم يك يا چند بازيگر خارجي رقم بخورد كه منافعي متفاوت با دو طرف مذاكره و حتي با يكديگر داشته باشند.