از ترياك تا مت‌آمفتامين؛ واكاوي تغيير بازار مخدري در افغانستان

روز دوشنبه بيست‌وپنجم دي ماه 1402، موسسه پژوهشي هم‌انديشي جهاني راه برتر (كادراس) با همكاري گروه افپاك، پژوهشكده مطالعات پيشرفته خاورميانه، نشستي با عنوان «دگرديسي اقتصاد مخدري در افغانستان و مخاطرات منطقه‌اي آن» برگزار كرد. در اين نشست خانم دكتر ويدا ياقوتي، دبير گروه افغانستان پژوهشكده مطالعات پيشرفته خاورميانه، دكتر مجتبي نوروزي، كارشناس ارشد مسائل افغانستان، دكتر بهرام زاهدي، مدرس دانشگاه و محمد بيات، كارشناس ارشد موسسه كادراس به ايراد سخنراني پرداختند. در جريان اين نشست تحليلي سخنرانان به راست‌آزمايي ادعاي امارت اسلامي افغانستان مبني بر كاهش چشمگير كشت خشخاش، امكان تغيير بازار مخدري در افغانستان از مواد سنتي به صنعتي و درنهايت تهديدات تحولات جاري در افغانستان عليه امنيت ملي جمهوري اسلامي ايران پرداختند.  وضعيت مخدري افغانستان به عنوان بزرگ‌ترين توليدكننده و صادركننده مواد مخدر در جهان يكي از دغدغه‌هاي اصلي سازمان‌ها و نهادهاي بين‌المللي بوده است. درحالي كه دفتر مبارزه با جرم و مواد سازمان ملل متحد در گزارش 2023 خبر از افزايش 33 درصدي كشت خشخاش نسبت به سال 2021 در افغاستان داد؛ اما امروز با گذشت چند ماه موسسه‌اي انگليسي به نام «الكيس» مدعي شد كه با استناد بر تصاوير ماهواره‌اي به داده‌هاي جديدي دست يافته كه نشان مي‌دهد، كشت مزارع خشخاش در افغانستان 80 درصد كاهش يافته است. به عبارت ديگر ميزان توليد كشت خشخاش در افغانستان به پيش از ميزان توليد در سال 2001 رسيده است. پيش از اين افغانستان 80درصد ترياك جهان و 95درصد هروئين بازارهاي اروپايي را تامين مي‌كرد. طالبان در راستاي سياست بهبود تصوير اين گروه در جامعه جهاني براي اولين‌‌بار كابل به گروهي از خبرنگاران بي‌بي‌سي و كارشناسان اجازه داد تا به همراه واحد مبارزه با مواد مخدر به استان ننگرهار در شرق افغانستان بروند و از نزديك روند نابودي مزارع كشت خشخاش را ثبت و راستي‌آزمايي كنند. اين گروه خارجي به استان‌هاي قندهار و هلمند نيز سفر كردند و از نزديك مبارزه طالبان با مواد مخدر را براي جهانيان به نمايش گذاشتند. در تحليل ديويد منسفيلد از تصاوير ماهواره‌اي بر مي‌‎آيد كه كشت خشخاش در استان هلمند با كاهش 90درصدي مواجه بوده است! به عبارت ديگر 129 هزار هكتار مزرعه خشخاش به ميزان 740 هكتار در سال 2023 كاهش يافته است. كارشناسان حوزه مواد مخدر بر اين عقيده‌اند كه همچنان ذخاير بسيار زيادي از خشخاش و هروئين در بازارهاي بين‌المللي موجود است، اما با توجه به كاهش قابل‌توجه كشت اين گياه در مزارع افغانستان بايد منتظر افزايش قابل توجه مواد مخدر در بازارهاي منطقه‌اي و جهاني باشيم. به عنوان مثال اگر قيمت هر كيلوگرم ترياك 203 دلار بوده، احتمال افزايش اين رقم به بيش از 360 دلار در هر كيلوگرم دور از ذهن نيست. به گزارش «شوراي آتلانتيك»، تصاوير ماهواره‌اي نشان‌دهنده رونق بازار مت‌آمفتامين در جنوب غربي افغانستان است. بر اساس اين گزارش بازار عبدالودود در ولايت فراه در جنوب غربي افغانستان با 11 هزار و 886 مترمكعب زمين زير پوشش افدرا بدل به بازار اصلي اين مواد صنعتي در افغانستان شده است. پس از قدرت‌گيري طالبان ميزان كشت افدرا تا آنجا افزايش يافت كه سبب كاهش قيمت اين محصول در بازارهاي جهاني شد. در سال 2018 قيمت هر يك كيلوگرم افدرا 1.80 دلار بوده كه در سال 2022 به 0.63 سنت كاهش يافت. پس از اعلام فتواي هبت‌الله آخوند‌زاده بازار مت‌آمفتامين به اين حكم واكنش نشان داده و سبب افزايش قيمت افدرين و مت‌آمفتامين در بازارهاي جهاني شد. به صورت مستقيم ميزان درآمد طالبان به دليل دريافت ماليات (عشر) از قاچاقچيان مواد افزايش يافت.  در سپتامبر 2023 دفتر مبارزه با جرم و مواد سازمان ملل در يادداشتي اعلام كرد كه ميزان كشفيات مت‌آمفتامين در افغانستان و كشورهاي همسايه آن از 2.5 تن در سال 2017 به 29.7 تن در سال 2021 افزايش يافته است . به گزارش رويترز ميزان كشفيات مت‌آمفتامين از سال 2017 الي 2021 افزايش 12 برابري را نشان مي‌دهد. علاوه بر اين كشورهايي مانند ايران، پاكستان، استراليا و فرانسه از كشف مت‌آمفتامين توليد افغانستان خبر دادند. به گزارش موسسه انگليسي «الكيس» از سال 2016 گياه وحشي افدرا به عنوان پيش‌ساز براي استخراج افدرين و توليد مت‌آمفتامين مورد استفاده قرار مي‌گيرد. اين محصول بين ماه‌هاي جولاي و نوامبر در افغانستان برداشت مي‌شود. بيش از 250 تپه كشت افدرا در مجاورت عبدالودود قرار دارد كه ارتفاع آنها بيش از 1.6 متر است. تصاوير ماهواره‌اي حجم اين بازار را معادل 220 تن تخمين مي‌زنند. تا اوايل نوامبر 2021 قيمت هر يك كيلوگرم افدرين 51 دلار و مت‌آمفتامين 200 دلار به ثبت رسيده است. پس از صدور فرمان ممنوعيت مواد در افغانستان تنها در عرض چند روز قيمت هر كيلوگرم مت‌آمفتامين به 320 دلار افزايش يافت. تا ژانويه 2022 قيمت اين مواد به سقف 570 دلار در يك كيلوگرم رسيد. درحالي كه در سال 2020 سود حاصل از اين تجارت در هر كيلوگرم 30 دلار بود؛ اما امروز اين رقم به بيش از 100 دلار رسيده است. طالبان نيز به قدرت مسلط در افغانستان با گرفتن عشر 5700 دلاري از هر كاميون و ماليات مرزي 7.15 دلار در هر يك كيلوگرم افدرا سطح درآمد مستقيم خود را از اين تجارت مخدري به 26 ميليون دلار افزايش دادند. سياست ضربتي طالبان براي اجراي فرمان ممنوعيت علاوه بر آنكه معيشت كشاورزان خرد افغانستاني را با خطر جدي مواجه مي‌سازد؛ اقدام غيرمسوولانه در جهت افزايش قيمت، كاهش كيفيت ترياك و مشتقات آن، تغيير الگوي مصرف در ميان طبقات پايين جامعه و زيرزميني شدن دامنه تهديد در منطقه هلال طلايي خواهد بود. تداوم اين روند در كوتاه‌مدت سبب حركت بازارهاي جهاني به سمت مواد صنعتي شده و هزينه زيادي به كمپين مبارزه با مواد مخدر در سراسر جهان وارد خواهد كرد. افزايش كشت افدرا و تعداد آزمايشگاه‌هاي توليد مت‌آمفتامين نشان‌دهنده برنامه‌ريزي طالبان براي كسب مشروعيت بين‌المللي با كاهش كشت خشخاش و در عين حال ايجاد منبع درآمدي جديد است.
كارشناس ارشد مسائل خاورميانه