شبنم كهنچي
چند روز به پايان سال 1402 باقي مانده است. طي سال گذشته تلاش كرديم داستانهاي تازه منتشرشده را مروركنيم. گاهي با نويسنده گفتوگو كرديم و گاهي به نقد و معرفي پرداختيم. هرچند اولويت ما تاليف بود اما ترجمهها را نيز از قلم نينداختيم. بين داستانها گاهي به معرفي ناداستانها هم روي آورديم و گاهي كتابهاي پژوهشي در حوزه داستان و ادبيات را نيز مد نظر قرار داديم. حالا در روزهايي كه به استقبال سال نو ميرويم، مرور مختصري بر كتابهايي داريم كه يا كمتر مورد توجه قرار گرفتهاند، يا فرصتي براي معرفي آنها پيدا نكرديم، كتابهايي كه ميتواند توشه خوبي براي تعطيلات نوروز 1403 باشد. تعداد اين كتابها كم نيست. البته بيرون از اين فهرست كوتاه كتابهاي ديگري هم هست كه هفته گذشته منتشر شده؛ مانند مجموعه داستانهاي كوتاه رضا فرخفال به نام «جشن جايي ديگر - داستانها و مقامه داستانها» يا قرار است هفته آينده منتشر شود مانند «اردوي زمستاني» نوشته امانوئل كارِر، ترجمه ابوالفضلاللهدادي.
بالاخره نوشتمت اي درد
«مي؛ شبهاي ايزيس كوپيا» نوشته واسيني اعرج، ترجمه شكوه حسيني
نخستين رمان عربي درباره زندگي نويسنده بزرگ مصري «مي زياده» است. روايتي از دستنوشتهاي گمشده مي که در آسايشگاه رواني عصفوريه نوشت؛ سفر سخت روايت سفر راوي در بيغولهها، كپرها و كلبههايي در دامنه كوهها، معابد، بيمارستانها و ديوانهخانهها به دنبال يادداشتهاي گمشده مي. همه شخصيتهاي نامي عرب اوايل قرن بيستم اينجا جمع شدهاند و مي در ميانه روشنفكراني است كه به رغم ادعاهايشان متحجرند.
داستانهايي از زنان افغانستان
«شاه كابل و مطرب خرابات» به كوشش فروزان اميري و محمد راغب
داستاننويسي زنان در افغانستان با ماگه رحماني (متولد ۱۳۰۳ش.) و انتشار اولين داستان كوتاه زنان در سال ۱۳۲۷ش. آغاز شد و ظهور نويسندگاني چون سپوژمي زرياب (متولد ۱۳۲۹ش.)، مريم محبوب (متولد ۱۳۳۴ش.) و پروين پژواك (متولد ۱۳۴۵ش.) فصل تازهاي در ادبيات داستاني زنان افغانستان گشود. پس از وقفهاي در دهه هشتاد، داستاننويسي زنان در افغانستان جان تازهاي گرفت و موجي از نويسندگان به وضعيت زنان و مسائل جاري اين كشور مانند جنگ، خشونتهاي خانوادگي، زن آزاري، ازدواجهاي اجباري، خودسوزي و… پرداختند. اما با سيطره دوباره طالبان بر افغانستان در تابستان ۱۴۰۰ و به حاشيه رانده شدن زنان از اجتماع، آينده نامشخصي پيش روي مردم افغانستان است. همين تغيير اوضاع زندگي زنان زير چتر سياه طالبان و چيرگي دوباره تاريكي بر سرنوشت مردمان انگيزه جمعآوري و انتشار اين كتاب بوده است. از ميان داستانهايي كه امكان گردآوريشان وجود داشته، با توجه به معيارهاي كيفي و نيز اينكه پيشتر در ايران چاپ نشده باشند، آثاري از مريم محبوب، پروين پژواك، حميرا قادري، شيما قاضيزاده، وسيمه بادغيسي، زاهده اميني، زهرا رحيمي، سميه فصيحي و فروزان اميري در بازبيني برگزيده شدند. اين مجموعه شامل داستانهاي زناني است از هرات، بادغيس، فارياب، كابل و… كه چه در افغانستان ماندهاند چه به ايران، اروپا يا كانادا مهاجرت كردهاند، زبانشان زبان دل ماست.
داستان آقاي نويسنده
«رگ قلع» نوشته منيرالدين بيروتي
داستان نويسندهاي است كه مرزهاي بين واقعيت و خيال را گُم كرده، يا بهتر، مرزي ميان واقعيت و خيال نميبيند. هرچه واقعي است خيالي مينمايد و هرچه خيالي است واقعي. همين است كه خودِ خويش را در رماني كه دارد بازنويسي ميكند غرق شده مييابد و تا آن جا پيش ميرود كه ديگر نميداند كي شخصيت رمانِ خود است و كي شخصيتِ واقعي زندگياش، و حتي وقتي به عنوان نويسنده در متن دخالت ميكند پيدا نيست كه شخصيتي است درون متن يا بيرون از آن.
انحلالِ اميد
عشق در تبعيد، نوشته بها طاهر، ترجمه رحيم فروغي
رمان، داستان انحلال تمام احتمالات خوشايند جهان، و به ويژه خاورميانه است. پرسش اين است: چرا تمام آن اتفاقاتِ نويدبخش، حتي اتفاق عشق، عقيم افتادند؟ در اين كتاب به تماشاي دومينوي ناكاميهاي متقاطع و متداخل مينشينيم و ميبينيم كه چگونه داشتهها و ساختههاي فردي و اجتماعي ناگهان فرو ميريزند. بهاء طاهر در اين رمان، كه نيمه نخست دهه ۱۹۸۰ نوشته شده و سال ۱۹۹۵ به زبان عربي منتشر شده است، پيدايش و رشد بنيادگراياني چون داعش و ديگران را پيشبيني كرده و روند عقبگرد نوگرايي نوپديد خاورميانه را نشان داده است. او سالها پيش نقشه سياسي امروز منطقه را با كنكاش و تحليل نشانههاي موجود آن روزها، رسم كرده و پيش چشم خوانندگان گذاشته است. حالا ما اين امكان را داريم كه با خواندن عشق در تبعيد، پيشبيني نويسنده را با واقعيتِ روي داده بسنجيم و بر پيشبينياش آفرين بگوييم.
سرگردان ميدانهاي جنگ
«فرار بيفرجام» نوشته يوزف روت، ترجمه علي اسديان
داستان سرگشتگي انسان اروپايي است در سالهاي ميان دو جنگ جهاني، سالهايي مملو از دلخوشي جوامعي جنگديده به صلحي كه به اندازه همين دلخوشي دستخوش تزلزل بود، سالهايي سرشار از تندادن به ارزشهايي جعلي و هنجارهايي توخالي و نيز ترديد در اينهمه، ترديد در آرمانخواهي متعالي اصحاب تمدن كه گويي به هواي ازيادبردن مصائب جنگ و انقلاب سر در برف كرده بودند و هيچ نميديدند و گمان ميبردند كه خود نيز به چشم هيچكس نميآيند. يوزف روت گريز شيداوار قهرمان خود، فرانتس توندا، را دستمايه نقدي باريكبينانه بر جامعه اروپايي قرار ميدهد و ضمن نقل فراز و فرود زندگي توندا در اين سرگشتگي بيپايان، با بياني پروستوار به واكاوي مهآلودترين روياهاي آدمي ميپردازد- صلح، نيكبختي، رفاه و عشق.
بازندهها
«شب بازي» نوشته مجتبي تقويزاد
داستان بلندِ ماجرامحوري است كه تا آخرين صفحه مخاطب را منتظر نگه ميدارد تا پايان را نشان دهد. نوشتن اين داستان هفت سال طول كشيده است. حامد پناهي قاضي دادگستري در ابتداي دهه هفتاد با يك پرونده قتل مواجه ميشود. پروندهاي كه پيش از ارجاع به او، وي را درگير خود كرده است. او طي بررسي پرونده قتل «زهرا پوراشرف» حقايق بسيار زيادي در مورد زندگي خود ميفهمد. اين داستان مملو از تعليق و گرهافكني است. داستان در رشت دهه هفتاد ميگذرد و با شكستهاي متعدد زماني ما را به دهه پنجاه و شصت رشت نيز ميبرد.
وحشت در ناكجا
«مرگ به وقت بهار» نوشته مرسه رودوردا، ترجمه نيلي انصار
جهان اين داستان بيمكان و بيزمان است. نويسنده اين جهان بيمكان و بيزمان را بهتفصيل براي خوانندهاش شرح ميدهد. از گلهاي اقاقيا ميگويد، از زنبورها، از رودخانهاي سركش و از دهكدهاي كوچك. ماجرا جايي بغرنج ميشود كه با رسمورسوم ساكنان دهكده مواجه ميشويم. ميبينيم كه اين دهكده روي رودخانه بنا شده است، اهالياش گوشت اسب ميخورند، مردههايشان را در تنه درخت دفن ميكنند، سالبهسال قرعه ميكشند تا مردي را به آب بيندازند و آن مرد خودش ميداند وظيفه دارد از بالاي رودخانه به آب بزند، در آبِ زير دهكده شنا كند، راهش را از زير آن پيدا كند و از آنسوي رودخانه بيرون بيايد. علت اين ماجرا هم بر هيچكس پنهان نيست: مردم ميترسند كه نكند سنگهاي زير دهكده جابهجا شده باشند و رودخانه دهكده را با خودش ببرد. پس هر سال مردي را به آب مياندازند تا يا خود مرد يا جسدش از آنسوي دهكده بيرون بيايد و مردم دهكده خيالشان راحت شود كه سنگها سر جايشان هستند و بنا نيست آب همهچيز را با خودش ببرد.
زوال چنگيز
«چنگيزخان؛ نُه رويا» نوشته گلزان چيناك، ترجمه محمد همتي
چنگيزخان مغول به روايتي نه در ميدان نبرد و در مصاف با دشمن، بلكه در بستر تب و بيماري از پا درآمد. تقدير چنين بود كه قريب هفتصد سال بعد گلزان چيناگ، نويسنده و شمن مغولتبار، در كشوري كه دست خان مغول هرگز به آن نرسيد، در رماني تاريخي و روانشناختي، نُه شب آخر زندگي او در بستر مرگ را روايت كند. چنگيزخان در اين نُه شب تبآلود و كابوسبار، سرگذشت خود را مرور ميكند و به داوري خويشتن مينشيند. گلزان چيناگ، نويسنده «چنگيزخان؛ نُه رويا»، در خانوادهاي صحراگرد در غرب مغولستان به دنيا آمده و خود اكنون شمن و رييس قبيله تركزبانِ توا است.
تولد دوباره گذشته
«مسافر و مهتاب» نوشته آنتال صرب، ترجمه فرناز حائري
آنتال صرب را از مهمترين نويسندگان مجار در قرن بيستم ميدانند. او آدمي بود بس پركار و در همان چند صباح عمر كارها كرده كارستان: از انگليسي و فرانسه و ايتاليايي كتاب ترجمه كرده، مقالات و پژوهشهاي متعددي درباره ادبيات و نويسندگان اروپايي به سرانجام رسانده، در سيودوسالگي رييس فرهنگستان ادب مجارستان بوده، استاد ادبيات دانشگاه سگد بوده، چندين رمان نوشته كه از آن ميان مسافر و مهتاب (۱۹۳۷) شاهكارش محسوب ميشود، دو بار مهمترين جايزه ادبي مجارستان، جايزه بامگارتن را دريافت كرده (۱۹۳۵ و ۱۹۳۷)، در سال ۱۹۴۱ كتاب ارزشمند تاريخ ادبيات جهان را به رشته تحرير درآورده كه هنوز هم معتبر است. مسافر و مهتاب از مشهورترين رمانهاي ادبيات معاصر مجارستان، از آنجا آغاز ميشود كه زوجي براي ماه عسل وارد ايتاليا ميشوند. با ورود به ونيز گذشته دوباره جان ميگيرد، خاطرات دوران نوجواني و عصيانگري و حلقه دوستان قديمي زنده ميشوند، ديدار كوچهها و فضاهاي شهر جرقهاي ميشود براي تحولات روحي و عاطفي. ملاقاتهاي ناگهاني و خبرهاي نو به اين تحولات دامن ميزنند و دست به دست هم ميدهند تا گذشته در اكنون زنده شود و نوسان ميان اين دو داستاني سرشار از جزييات و وقايع پديد بياورد در كشاكش عميقترين احساسات عواطف بشري.
جنگ هولناك در جهان عرب
«خاطرات گمشده» نوشته عبدالله البصيص، ترجمه محمد حزباييزاده
اين رمان درباره يكي از جنگهاي هولناك جهان عرب است كه در كويت رخ داد؛ قسمتي از تاريخ كه در ادبيات داستاني كمتر به آن پرداخته شده. روايتي از زاويه ديد ساكنان كويت، مردمي كه زير حملات صدامحسين جان و مال خويش را باختند. اين رمان بيرحميها و شقاوتهاي مردم را از پيش از جنگ تا پس از آن روايت ميكند؛ كودكاني كه تفريحشان جنايت عليه حيوانات است و زماني كه بزرگ ميشوند، جنايت عليه همنوعانشان را حرفه خويش ميكنند، داستاني درباره خشونتي بيپرده.
يازده سال جهنمي
«آدمربايي در كليولند» نوشته ميشل نايت، ترجمه محمد عباسآبادي
آدم ربايي در كليولند روايتي است تكاندهنده از زندگي ميشل نايت؛ مادر مجردي كه در بيست و يك سالگي ربوده شد و به مدت يازده سال به همراه دو دختر هفده و چهارده ساله ديگر در «خانه وحشت» آريل كاسترو زنداني و متحمل دلخراشترين آزارهاي جسمي و روحي شد. ميشل نايت با روايت گذشته و تلاشهايش براي ساختن آيندهاي بهتر، صداي بيصدايان و نماد اميد براي هزاران نفري ميشود كه هر ساله ناپديد ميشوند.
سرگذشت اردوهاي كار اجباري شوروي
«گولاگ» نوشته ان اپلبوم، ترجمه راحله اسديان سرخي
«گولاگ» هم به اداره اردوگاههاي كار اجباري و زندانهاي سياسي اشاره داشته و هم منظور از آن نظام كار اسيران و بردگان شوروي در انواع مختلف بوده است: اردوگاههاي كار، اردوگاههاي مجازات، اردوگاههاي زندانيان سياسي و مجرمان، اردوگاههاي زنان، اردوگاههاي كودكان و اردوگاههاي موقتي پناهندگان. حتي واژه «گولاگ» در معناي گستردهتر نظام سركوبگر شوروي را نيز در بر ميگرفت، همان سلسله فرآيندهايي كه زماني زندانيان آن را ماشينِ «چرخ گوشت» ميناميدند: بازداشتها و دستگيريها، بازجوييها، واگنهايي كه براي حملونقل زندانيان استفاده ميشدند، كار اجباري، فروپاشي خانوادهها، سالهايي كه در تبعيد سپري ميشدند و مرگهاي زودهنگام و بيدليل. اين كتاب شرح تاريخ گولاگ است. منظور از تاريخ گولاگ سرگذشت اردوگاههاي كار اجباري شوروي است، يعني خاستگاه اين اردوگاهها در انقلاب بلشويكي، توسعه و گسترش آنها به منزله بخش اساسي و بنيادين اقتصاد شوروي و فروپاشي آنها پس از مرگ استالين.
انسان در جهان جنايت
«پرتره گناه» نوشته احمد اميد، ترجمه عارف جمشيدي
احمد اميد يكي از معروفترين جنايينويسان شرق است. اين رمان، نگاهي انساني به تحولات سياسي و اجتماعي سالهاي اخير تركيه دارد. تمام صفحات كتاب، جستوجوي سِدات، مامور ارشد سازمان اطلاعات و امنيت تركيه براي يافتن دختري است كه به او عشق ميورزيد و به طرز مرموزي گم شده است.
خنده تلخ
«گزارش آخرين تابستان» نوشته سهند ايرانمهر
اين رمان به زندگي اجتماعي و تحولات فرهنگي در ايران ميپردازد. گزارش آخرين تابستان با طنزي تلخ و نگاهي نو عدم توازن و تناقضات اجتماعي را به نمايش ميگذارد. نويسنده با اشاره به واكنشهاي طنز مردم به مصائب و تراژديها و با الهام از شاعراني مانند حافظ، كه در دوران پس از حمله مغول زندگي ميكردند، به اين نكته اشاره ميكند كه طنز ميتواند واكنشي به تراژديها باشد.
داستان دانشمند
«حاكم و ديوانه» نوشته يوسف زيدان، ترجمه سيد حميدرضا مهاجري
اين كتاب داستان زندگي فرزانهاي به نام «حسن بن الهيثم» دانشمند نامدار فيزيك، مخترع عدسي و اخترشناس نابغه است كه از او به عنوان پدر فيزيك اپتيكال ياد ميكنند. نامآوراني چون كپلِر، گاليله و دكارت از كتاب «المناظرِ» او بسيار تاثيرپذيرفتهاند. اين خردمند اولين كسي بود كه ثابت كرد نور از اشياء به چشم ميتابد و قوانين شكست نور را تدوين كرد.حسنبنالهيثم كه در روزگار جهل مقدس خلفاي مصر و بغداد ميزيست با خليفه بغداد و خليفه فاطمي، الحاكم بامرالله، كه فردي مستبد و مروج تعصبات ديني عاري از فهم بود به مخالفت برخاست تا جايي كه ناگزير از پناه بردن به ديوانهنمايي شد.
بازگشت به كودكي
«خيابان تمساحها» نوشته برونو شولتز، ترجمه فهيمه زاهدي
برونو شولتز نويسنده مدرنيست و صاحبسبك لهستاني در رمان «خيابان تمساحها» ما را به روزگار كودكي خود ميبرد، به مرز ميان واقعيت و خيال. خوانش روايتهاي او همچون تماشاي منظر هستي، تصاويري ماندگار در عمق جان مخاطب بر جاي ميگذارد. نوشتن در ميانه مصائب دو جنگ بزرگ جهاني از ويژگيها و قدرت قلم اين نويسنده نكاست و روح نوشتار او را در برابر ملال و فراموشي همواره زنده نگاه داشت. هرچند كه سرانجامِ او كشته شدن به دست نيروهاي گشتاپو بود.
جهان موازي دو نسل
«كوكورو» نوشته ناتسومه سوسهكي، ترجمه سميه دلزندهرودي
سوسهكي بيترديد يكي از بزرگترين نويسندههاي ژاپني در تاريخ ادبيات مدرن اين كشور است. كوكورو، رمانی است درباره دوستي مردي جوان با مردي بزرگسال و اسرارآميز كه استاد خطابش ميكند. وقايع داستان در اوايل قرن بيستم اتفاق ميافتد. در اين دوران، مرگ امپراتور ميجي زمينه تازهاي را براي فعاليتهاي اجتماعي و فرهنگي در ژاپن فراهم ميآورد. اين رمان توصيف تغيير نسلي به نسلي ديگر از طريق توصيف رابطه پيچيده و جذاب است؛ يكي مسخ وقايع رازآلود گذشتهاش است و ديگري از نخبگان نسل جديد و وارث دوره جديد. دغدغه اصلي سوسهكي در اين رمان و نيز ديگر آثارش موقعيت انسان است. او اين مضمون را با ظرافتي خاص در كوكورو بيان كرده است.
عشق بعد از مرگ
«اليزابت فينچ» نوشته جولين بارنز، ترجمه علي كهربايي
نيل در دهه سوم زندگي مجذوب معلم درونگرا و خويشتندار اما رييسمآب خود اليزابت فينچ ميشود. اليزابت فينچ «فرهنگ و تمدن» درس ميدهد و شاگردان و درنهايت خوانندگانش را به چالش ميكشد تا مستقلاً بينديشند. نيل سخت مجذوب شخصيت معلمش شده و نيز به روش نامتعارف او در پيادهكردن تاريخ و فلسفه در امور عادي زندگي. معلم به امپراتور يوليانوس علاقه وافري دارد. شاگرد بعد از مرگِ اليزابت فينچ يادداشتهايش را مييابد و به كاوشي پيگيرانه درباره آثار و احوال امپراتور يوليانوس ميپردازد. جريان تاريخ و زندگينامه، هم آبشخور روح و روان و انديشه خوانندگان ميشود و هم راهنما و راهگشاي زندگانيشان. عشق افلاطوني يكجانبه و نافرجام نيل و مرگ اليزابت فينچ آتشي ميزند به اشتياق نيل براي كاوشي تغزلي و انديشهبرانگيز در عشق، دوستي، سوگ، و پژوهش در اسرار و احوال يك شخصيت تاريخي.
داستانهاي نامتعارف
«گودال گناه» نوشته مارسل امه، ترجمه ناهيد فروغان
گودال گناه، مجموعهاي است شامل هفت داستان به قلم مارسل امه كه برخيشان از برجستهترين و مشهورترين داستانهاي او به شمار ميروند. امه را معمولا نويسندهاي ميدانند خالق موقعيتهاي نامتعارف آميخته با طنز و برخي از داستانهاي مجموعه حاضر نيز از همين قاعده پيروي ميكنند. اما در گودال گناه با وجوه ديگري از هنر نويسندگي امه هم مواجه ميشويم، خاصه در داستان نيمهبلند گذر از ميان پاريس كه حال و هوايش آدمي را به ياد سينماي نوآر فرانسه مياندازد و اتفاقا فيلمي هم با بازي ژان گابن بر اساس آن ساخته شده است.
دريانوردان بينشان
«كشتي مردهها» نوشته ج.ب.تراون، ترجمه ضياالدين ضيايي
كشتي مردهها، اولينبار در سال ۱۹۲۶ منتشر شد. داستان دريانوردي به نام جرالد گيلز است و در دوران پس از جنگ جهاني اول اتفاق ميافتد. جرالد گيلز اوراق هويتي ندارد. اما ادعا ميكند كه اهل نيواورلئان است. گيلز كه سرگردان در بلژيك گير افتاده، سرانجام ميتواند كاري پيدا كند. او به كشتي مردهها ميپيوندد. افرادي از سراسر دنيا كه هويتي ندارند در اين كشتيها مشغول به كار ميشوند. كشتيهايي كه ديگر ارزش تعمير و بازسازي ندارند.
جهاني كوچك
«محفل فلسفي يكشنبهها» نوشته الكساندر مك كال اسميت، ترجمه پژمان طهرانيان
محفل فلسفي يكشنبهها رماني است معمايي-كارآگاهي با مايههاي فلسفي.شخصيت اصلي كتاب زني روشنفكر است اهل فلسفه اخلاق و علاقهمند به هنر و ادبيات.داستان در شهر ادينبروي اسكاتلند ميگذرد. در طول اين داستان معماي مرگ مرد جواني كه زن شاهد آن بوده، با تأملات خاص اين زن و ارتباطش با جامعه و نزديكانش، و نيز دغدغههاي فلسفي و اخلاقي او در هم ميآميزند و با ارجاعهايي گسترده به تاريخ و اسطوره و فلسفه و هنر و روانشناسي و سياست و اقتصاد در غرب، رماني عميق و چندوجهي پديد ميآورند. نويسنده بريتانيايي اين رمان از پركارترين و تحسينشدهترين نويسندگان معاصر است و سالهاست كه، در كنار نويسندگي، در دانشگاه ادينبروي اسكاتلند حقوق پزشكي تدريس ميكند.
اميدواريم اين مرور كوتاه بتواند تا حدي راهگشاي انتخابهايي متناسب با سليقه و خواسته علاقهمندان به كتاب و آثار داستاني باشد. خصوصا كه طولانيترين تعطيلات سال را در پيش داريم كه همواره براي اهل كتاب فرصت مغتنمي بوده است تا سال جديد را با مطالعات مورد علاقه خود آغاز كنند.