خانه «اقباليان» در فهرست ميراث فرهنگي ثبت شده بود اما توسط مالك تخريب شد
مُهر «ميراث فرهنگي» بي‌اعتبار شده است؟
مشاهدات «اعتماد» از مرمت غيراصولي و تخريب برخي بناهاي تاريخي در شيراز
گروه اجتماعي
شامگاه 15 اسفند امسال، خانه تاريخي «اقباليان» در شهر همدان، با لودر تخريب شد درحالي كه فقط 26 ماه از ثبت اين سازه مدرن در فهرست ميراث فرهنگي كشور مي‌گذشت و نيمه دي 1400، شهرداري همدان هم هرگونه تعدي به اين بناي تاريخي را ممنوع اعلام كرده بود. به دنبال تخريب شبانه و غيرقانوني اين بناي تاريخي، پرويز پرستويي؛ بازيگر سينما و تئاتر در حساب كاربري خود در اينستاگرام نوشت: «متاسفم كه مسوولان استان همدان اجازه دادند اين بناي ارزشمند نابود شود و تقاضاي پاسخگويي ايشان به ماجراي تخريب اين بناي ارزشمند و پيگيري قضايي تخلف را دارم.»
اين خانه تاريخي درحالي تخريب شد كه طبق مفاد قانون مجازات اسلامي، تخريب ابنيه، اماكن، محوطه‌ها و مجموعه‌هاي فرهنگي، تاريخي يا مذهبي و همچنين، هرگونه مرمت، تعمير، تغيير، تجديد و توسعه ابنيه يا تزيينات اماكن فرهنگي تاريخي ثبت شده در فهرست آثار ملي بدون دريافت مجوز از وزارت ميراث فرهنگي، جرم است و مجرم علاوه بر جريمه نقدي، به حبس از 6 ماه تا 10سال محكوم مي‌شود. خانه «اقباليان» در فاصله سال‌هاي 1339 تا 1342 توسط زنده‌ياد «محمود نيامي» يكي از شاگردان هوشنگ سيحون (معمار و مجسمه‌ساز ايراني و خالق آرامگاه خيام، آرامگاه فردوسي، آرامگاه نادرشاه افشار، آرامگاه بوعلي سينا و آرامگاه كمال‌الملك) ساخته شده بود و از پاييز 1400 و پس از آنكه اخباري درباره صدور مجوز تخريب اين بنا به درخواست مالك خانه اقباليان منتشر شد، صدها هنرمند، فعال فرهنگي و دوستدار ميراث تاريخي ايران و همچنين 200 معمار در مكاتبه با وزارت ميراث فرهنگي خواستار ثبت اضطراري بنا در فهرست ميراث تاريخي كشور و جلوگيري از تخريب اين خانه تاريخي شدند.
13 دي ماه 1400، خانه اقباليان درحالي با شماره 412 در فهرست ميراث فرهنگي كشور ثبت شد كه دو هفته پيش از آن و دوم دي ماه همان سال، مالك بنا توانسته بود مجوز تخريب اين خانه تاريخي را تحت عنوان «بناي عادي» از شهرداري همدان دريافت كند و حتي بخش‌هايي از محوطه داخلي خانه را هم خراب كرده بود اما به دنبال ثبت خانه در فهرست آثار تاريخي و مكاتبه رسمي وزارت ميراث فرهنگي با فرمانداري و شهرداري همدان به عنوان ناظر و حافظ قانوني بنا، هرگونه تخريب و تعدي به نماي بيروني و ظاهري خانه اقباليان، ممنوع و مجوز صادر شده براي تخريب و «خاك‌برداري» هم باطل شد.
طي روزهاي اخير، آنچه مورد اعتراض دوستداران ميراث تاريخي بود، بي‌اعتباري ثبت آثار تاريخي در فهرست رسمي و قانوني ميراث فرهنگي و ضعف نظارت‌ها از سوي مسوولان استاني است، چنانكه گفته شد كه استانداري همدان به عنوان متولي حراست از ميراث ثبت شده و شناسنامه‌دار استان، مقصر اين فاجعه بوده است. حالا و در حالي كه در تصاوير منتشر شده از ساعات بعد از تخريب خانه «اقباليان»، لودر و بيل مكانيكي به حريم خانه وارد شده و نيمي از سازه را از بين برده‌اند و از ظاهر و نمايي كه مسووليت حفاظت از آن برعهده شهرداري بود هم ديگر چيزي باقي نمانده، معاون ميراث فرهنگي استان همدان گفته كه «بناي اقباليان به صورت كامل تخريب نشده و سرجاي خود است» و در گفت‌وگو با خبرگزاري ايسنا، علت اتفاقات مشابه را «بي‌پولي اداره ميراث فرهنگي استان براي خريد هر خانه واجد ارزش» اعلام كرده است.
شهردار همدان هم گفته «بي‌تقصيريم و با تصميم مالك اين اتفاق رخ داده» و مديركل ميراث فرهنگي استان هم خبر داده كه «براي اين تخلف محرز پرونده حقوقي تشكيل شده و با متخلفان به‌طور قطع برخورد خواهد شد و عاملان تخريب ملك واجد ارزش اقباليان تحت پيگرد قانوني قرار مي‌گيرند.»
سرنوشت باقي بناهاي تاريخي بهتر از «اقباليان» نيست
به نظر مي‌رسد كه ثبت آثار تاريخي در فهرست ميراث فرهنگي كشور، ديگر مانند گذشته ارج و اعتباري ندارد يا حداقل ضمانت قانوني مصونيت اين آثار از تعدي و تخريب و دست‌اندازي سودجويان كمرنگ شده است. نبايد فراموش كرد كه بناهاي تاريخي صرفا با خطر تخريب مواجه نيستند و مخاطرات ديگري هم در كمين اين ميراث ملي و جهاني است؛ مرمت غيراصولي، واگذاري بناهاي تاريخي به بخش خصوصي، موازي‌كاري نهادهايي كه صاحب برخي ابنيه تاريخي هستند و بي‌توجه به قانون، مقررات جداگانه و گاه مخربي براي نگهداشت بنا تدوين مي‌كنند. خبرنگار «اعتماد» در نيمه بهمن امسال در بازديد از بافت تاريخي و برخي بناهاي ارزشمند شيراز با مصداق‌هايي از اين تهديدها مواجه شد. تخريب بافت تاريخي شيراز كه محوطه وسيعي اطراف حرم شاهچراغ را شامل مي‌شود طي دو سال اخير بسيار خبرساز بوده و نگراني دوستداران ميراث فرهنگي اين بود كه با اجراي طرح توسعه حرم، بافت چند صد ساله تاريخي اطراف آن از بين خواهد رفت. خبرنگار «اعتماد» سال 1393 هم در سفري به شيراز به محله قديمي «سنگ سياه» واقع در بافت تاريخي شيراز رفته بود و تجمع بي‌خانمان‌ها در كنج و زاويه‌هاي مخروبه اين محدوده و همچنين، خانه‌هاي تيمي خريد و فروش مواد در اين محله را ديده بود. نيمه بهمن امسال، اين محل تصوير كاملا متفاوتي با سال 1393 داشت؛ تعداد ديوارهايي كه به تازگي تخريب شده بودند، زياد بود اما برخي گذرهاي واقع در بافت فرسوده، با آجر چيني ديوارهاي در حال ريزش و بهسازي كفپوش كوچه‌ها و نصب چراغ براي نورپردازي و روشنايي شبانه، وضعيتي بهتر از قبل پيدا كرده بود. اگرچه كه تعدادي از ساكنان بافت تاريخي شيراز، از تخريب خانه‌هاي قديمي متعدد در اين محدوده ناراحت بودند و مي‌گفتند كه با توجه به قدمت اين خانه‌ها، به جاي تخريب آنها بايد اقدامي در جهت بازسازي و مقاوم‌سازي آنها صورت مي‌گرفت تا مثل بسياري از كشورهاي گردشگرپذير، اين محلات به جاذبه گردشگري تبديل شود، اما تعدادي از ساكنان با بهسازي محله كه امنيت نسبي هم به دنبال آورده بود، موافق بودند به گونه‌اي كه مي‌گفتند تا سه يا چهار سال قبل، از زمان تاريكي هوا و حوالي غروب، زنان و كودكان جرات تردد در بعضي گذرهاي تاريك و باريك اين محله را نداشتند، اما حالا وضعيت همين گذرها نسبت به قبل بهتر شده است. آنچه خبرنگار «اعتماد» در اين بازديد مشاهده كرد، تخريب تعدادي از خانه‌هاي تاريخي به بهانه «واگذاري به بخش خصوصي با هدف نگهداشت بنا» بود درحالي كه بخش خصوصي، به جاي نگهداشت، كمر به تخريب و تبديل بنا به يك مخروبه كلنگي بسته بود.
«خانه زينت‌الملك» مصداقي از بي‌توجهي به نگهداشت ابنيه تاريخي در شيراز است. اين خانه قاجاري با شماره ۹۳۸ در تاريخ ۱۰ آذر ۱۳۵۴در فهرست ميراث تاريخي كشور به ثبت رسيده و بخش‌هايي از اين خانه كه در بافت تاريخي شيراز قرار دارد و البته زيبايي تزيينات و آيينه‌كاري‌ها و ظرافت نقاشي‌ها بر سقف چوبي و كاشيكاري ديوارهايش به پاي «خانه قوام» نمي‌رسد، به «بخش خصوصي» واگذار شده است. زيرزمين خانه كه در واقع، راه مخفي براي ورود محارم به خانه قوام بوده، طبق تابلوي نصب شده، با تصميم «مديريت مجموعه» مسدود شده درحالي كه همين راه مخفي زيرزميني يك جذابيت تاريخي براي خانه زينت‌الملك به شمار مي‌رود. چهار اتاق در حياط و دو اتاق در زيرزمين خانه، به كافه و محل عرضه بشقاب و كاشي و كتاب قصه كودكان و آثار سفال و سراميك و عكس يادگاري با لباس سنتي و فروش زيورآلات تبديل شده كه در چنين شرايطي، دور از انتظار نيست كه به ديوارهاي خانه تاريخي! ميخ بكوبند تا نمونه‌هايي از بشقاب و تابلو و كاشي نصب كنند يا طبقه‌بندي تزييني و پرده و پشت دري كافه را به ديوار بچسبانند و....
مرمت غيراصولي و اشتباه، آسيب ديگري است كه بناي تاريخي را از درجه و اعتبار ساقط مي‌كند. مصداق اين مورد هم در مسجد مشير قابل مشاهده بود؛ مسجد مشير يكي از بناهاي زيباي شيراز است كه قدمت آن به دوره قاجار باز مي‌گردد و با شماره 911 در تاريخ 25 ارديبهشت 1351 در فهرست ميراث فرهنگي كشور ثبت شده است. كاشيكاري و مقرنس‌كاري سقف شبستان‌ها از همان الگوي واحد در مسجد جامع عتيق و مسجد نصيرالملك و مسجد وكيل شيراز پيروي مي‌كند و زيبايي تزيينات نما و ظرافت كاشي‌هاي معرق، خيره‌كننده است علاوه بر اينكه قديمي‌ترين ساعت شيراز با قدمت قاجاري هم در همين مسجد نصب شده كه البته سال‌هاست اين ساعت ديگر زنگ نمي‌زند و همتي هم براي تعمير آن صورت نگرفته است. با وجود زيبايي قابل توجه بنا و نما و تزيينات مسجد، ورود گردشگر به اين مسجد جز در طول اقامه نماز ظهر و عصر ممنوع و درهاي مسجد همچون مسجد جامع عتيق شيراز، در تمام ساعات روز بسته است. خبرنگار «اعتماد» با گشتي در راهروهاي پشت شبستان مسجد مشير مشاهده كرد كه ديوار و سقف راهروها به دليل نشست بنا، دچار ترك‌خوردگي شده بود، اما نهادهاي متولي، بدون توجه به ارزش تاريخي اين مسجد، دستور داده بودند كه ترك‌هاي عميق ديوارها و سقف كه به ترك‌خوردگي پوشش كاشيكاري بنا هم منجر شده بود، به جاي مرمت، گچ اندود شود. اين شيوه كه به نوعي پوشاندن خرابي‌ها بود باعث شده بود كه حتي تعداد زياد از كاشي‌هاي ارزشمند سقف هم قرباني مرمت غيراصولي شده و زير گچ مدفون شوند.
طبق اعلام وزارت ميراث فرهنگي، امسال مراسم تحويل سال نو و پاسداشت آيين نوروز در مجموعه تخت جمشيد و حافظيه برگزار مي‌شود و ورودي هر دو مجموعه از ساعت 5 و 30 دقيقه بامداد به روي گردشگران و بازديدكنندگان باز مي‌شود. همچنين در ۶۹ پايگاه ميراث جهاني و ملي از جمله بيستون، هگمتانه، اورامانات، پاسارگاد، سازه‌هاي آبي شوشتر، بسطام، الموت، تعدادي از كارونسراها مانند تي‌تي، باغ‌هاي ايراني و بيشاپور برنامه‌هاي نوروزي برگزار خواهد شد. در طول ايام نوروز امسال موزه‌ها، ابنيه تاريخي و پايگاه‌هاي ميراث ملي و جهاني، از ساعت ۹ تا ۱۸ پذيراي بازديدكنندگان هستند و ساعات كاري در روزهاي پنجشنبه و جمعه براساس وضعيت اقليم و به تشخيص مديركل ميراث فرهنگي هر استان مي‌تواند تا ساعت ۲۰ افزايش پيدا كند. بنابراين لازم است گردشگران نوروزي براي اطلاع دقيق‌تر از ساعت كاري هر مجموعه به تارنما يا صفحات آن در فضاي مجازي مراجعه كنند.