به سوي پيش‌بيني و هشدار سيلاب براي سيستان و بلوچستان
مهدي زارع
ريسك‌هاي مرتبط با سيلاب و خشكسالي در مورد منابع آب‌هاي سطحي ساحل مكران به دليل حساسيت بالاي توسعه‌اي از اهميت بسيار برخوردار است. مهم‌ترين جريان آب‌هاي سطحي پيرامون اين ساحل راهبردي در جنوب شرقي‌ترين نقطه ايران، رودخانه باهوكلات است كه از هفته اول اسفند1402 درگير طغيان و سيلاب است. نقشه پهنه‌بندي سيلاب رودخانه محدوده سيلابي اين رودخانه فصلي مشخص شده است. با توجه به اقليم گرم و خشك منطقه معمولا در زمستان از دي ماه تا اسفند ماه تحت اثر سيلاب قرار مي‌گيرد. دهم اسفند 1402 خبرگزاري ايرنا گزارش داد: بارش باران و جاري شدن سيلاب سبب محاصره شدن ۳۸۷ روستا در شهرستان‌هاي دشتياري، چابهار و قصرقند سيستان و بلوچستان شده و وضعيت بيش از ۱۱۰ هزار نفر از مردم روستايي بلوچستان بحراني اعلام شد. دشتياري و چابهار به ترتيب در 620 و 650 كيلومتري مركز استان و قصرقند در ۵۷۰ كيلومتري زاهدان مركز سيستان و بلوچستان واقع‌اند. به دليل نبود راه و شكسته شدن پل و آبنما فقط امدادرساني هوايي امكان‌پذير است. سيلاب سبب طغيان رودخانه‌هاي فصلي و بارش سنگين در قصرقند، بخش تلنگ، دشتياري، بخش پلان، پيرسهراب و خسارت سنگيني به بخش كشاورزي، واحدهاي مسكوني خشتي و گلي، راه‌هاي روستايي و زيرساخت‌هاي شهري و روستايي شده به‌طوري كه راه تمام روستاها بسته شد و هيچ ارتباطي به ساير شهرستان‌هاي همجوار و حتي يك روستا به روستاي ديگري وجود ندارد. ۲۴ هزار نفر از اهالي اين بخش در پي بارندگي شديد از 5 تا 9 اسفند 1402 در محاصره سيل و در شرايط خوبي قرار ندارند و تنها راه امداد هوايي است. 10/12/1402 اعلام شد بارندگي در چهار روز اخير به ۳۶۰ ميلي‌متر رسيده و در چند روز اخير بارش‌هاي سنگين سبب جاري شدن سيلاب و تكميل و سرريز شدن حجم ۱۰ ميليون مترمكعبي سد «شي كلگ» و همچنين راه ۷۴ روستا كاملا بسته شد. مواد غذايي و آذوقه مردم تمام شد. طغيان رودخانه‌هاي فصلي و بارش سنگين در بخش تلنگ خسارت سنگيني به بخش كشاورزي، واحدهاي مسكوني خشتي و گلي، راه‌هاي روستايي و زيرساخت‌هاي شهري و روستايي وارد كرد. رودخانه‌هاي فصلي كاجو، كهن، چرك و شارك بخش تلنگ قصرقند طغيان كرده‌اند و به دليل بارندگي و طغيان رودخانه‌ها تمامي مسيرهاي منتهي به بخش تلنگ هم از طرف چابهار و هم از طرف قصرقند بسته شد. ۲۴ هزار نفر از اهالي بخش تلنگ قصرقند چهار روز در محاصره سيل قرار دارند . طبق اعلام هواشناسي با ورود سامانه بارشي جديد از جمعه 11/12/1402 اعلام شد افزايش ابر، بارش باران، برخي نقاط رگبار و رعد و برق با احتمال تگرگ، تندباد لحظه‌اي، كاهش موقتي و محسوس دما رخ مي‌دهد. سيلاب و طغيان رودخانه‌ها سبب خسارت سنگين به محصولات كشاورزي، تاسيسات و زيرساخت‌ها وارد كرده و بايد در سطح ملي براي امدادرساني و كمك ورود كرد. برق ۱۰ روستا با جمعيت چهار هزار نفر قطع شد. در كنار خاموشي برق، تلفن و اينترنت نيز در اين بخش قطع شد. سقف يك خانه نيز در پي بارش سنگين تخريب و روي يك نفر ريزش كرد. بخش تلنگ با وسعت ۲ هزار و ۳۰۰ كيلومترمربع، شامل ۷۴ روستا، ۲۴ هزار نفر جمعيت، هشت هزار خانوار، ۴۹ روستا داراي دهياري و تا مركز شهرستان قصرقند ۷۵ كيلومتر فاصله دارد. رضايي و همكاران در سال 1396 با مطالعه روزانه بارش طي دوره آماري 25 ساله از سال 1990 تا 2014 ايستگاه‌هاي سينوپتيك، اقليم‌شناسي و باران‌سنجي استان سيستان و بلوچستان، 72 رخداد بارش 24 ساعته در آستانه حدي20 ميلي‌متر و بالاتر (بيشينه بارش 24 ساعته اتفاق افتاده در ايستگاه‌ها) را بررسي كردند. بيشترين اثر بارش در اين آستانه حدي در نواحي ساحلي و جنوبي استان سيستان و بلوچستان است. نظر به اينكه 80 درصد بارش‌هاي 20 ميلي‌متر و بالاتر در پاييز و زمستان رخ داده است، 37 سامانه بارشي در فصول سرد سال تحليل كمي شدند. الگوي كلي سامانه‌هاي غربي كه منشا بارش‌هاي حدي 20 ميلي‌متر و بالاتر در استان سيستان و بلوچستان در دوره سرد سال است، يافته شده . بارش‌هاي حدي زمينه‌ساز وقوع سيلاب هستند بنابراين پايش آنها زمينه خوبي براي پيش‌بيني و هشدار پيش هنگام فراهم مي‌كند. يك سامانه پيش‌بيني و هشدار سيلاب، اطلاعات قابل اعتماد و به موقع را از نظر زمان كافي به خدمات حفاظت شهري ارايه مي‌كند تا اقدامات مناسب براي محافظت از مردم و دارايي‌هاي‌شان در برابر سيل انجام شود .سامانه موثر پيش‌بيني سيلاب در زمان واقعي مبتني بر مجموعه‌اي از داده‌هاي بلادرنگ مربوط به پيش‌بيني بارش تا مدل پيش‌بيني سيل براي پيش‌بيني شدت سيل، زمان شروع، وسعت و بزرگي سيل است. پيش‌بيني بارش يك ورودي هواشناسي كليدي براي پيش‌بيني سيل است، بنابراين قابليت اطمينان سامانه پيش‌بيني و هشدار سيل به دقت پيش‌بيني بارش و عملكرد مدل‌هاي هيدرولوژيكي پيش‌بيني‌كننده بستگي دارد. استفاده از بارش رادار آب و هوا تخمين‌ها و پيش‌بيني‌هاي كمي بارش از رويكردهاي شناخته شده جمع‌آوري داده‌هاست كه عموما در طراحي سامانه‌هاي پيش‌بيني سيلاب اتخاذ مي‌شود. زمان پيش‌بيني سيل به در دسترس بودن داده‌ها، ويژگي‌هاي آب‌وهواشناختي و توپوگرافي حوضه و پويايي پاسخ حوضه بستگي دارد. مدل‌هاي پيش‌بيني سيلاب در مقياس حوضه با داده‌هاي بلادرنگ مشاهده شده در زمان پيش‌بيني قابل اعتماد و نسبتا دقيق‌تر هستند، به همين منظور مثلا در تايوان، از سه نوع سيستم پيش‌بيني سيلاب براي شبيه‌سازي سطوح سيلاب مانند (1) مدل مسيريابي ديناميكي سيلاب، (2) مدل پيش‌بيني بارش-رواناب و (3) مدل پيش‌بيني بارندگي استفاده مي‌شود.