فروشگاه تاريك كه به آن سوپرماركت تاريك يا مركز دات‌كام نيز مي‌گويند، يك فضاي فيزيكي يا انباري خرده‌فروشي است كه منحصرا براي انجام سفارش‌هاي آنلاين ايجاد شده است. برخلاف فروشگاه‌هاي سنتي، فروشگاه‌هاي تاريك به روي عموم بسته هستند و فقط به سفارش‌هاي آنلاين مشتريان كه از طريق وب‌سايت‌ها، برنامه‌هاي تلفن همراه، گردآورنده‌هاي طرف سوم (third-party aggregators) يا ساير كانال‌هاي آنلاين توليد مي‌شوند، رسيدگي مي‌كنند. آنها به عنوان يك مركز توزيع، خدماتي نظير نگهداري، بسته‌بندي، انتخاب، حمل‌ونقل و هر چيزي كه براي انجام سفارش آنلاين لازم است، ارايه مي‌كنند. اولين فروشگاه تاريك در سال 2009 توسط تسكو، يك سوپرماركت زنجيره‌اي در بريتانيا راه‌اندازي شد. اين نام از اين واقعيت ناشي مي‌شود كه آنها معمولا محل‌هاي تجاري با پنجره‌هاي سياه هستند. اين مدل خرده‌فروشي نوآورانه به سرعت در سراسر جهان گسترش يافت زيرا براي راه‌اندازي و انجام سفارش‌هاي آنلاين نياز به هزينه‌هاي كم داشت. افزايش خريد آنلاين در طول همه‌گيري كوويد-19 خرده‌فروشان بيشتري را (حتي در حوزه پوشاك) تشويق كرد تا از اين مدل استفاده كنند. پيش‌بيني مي‌شود مدل فروشگاه تاريك در سال 2033، 414.31 ميليارد دلار درآمد ايجاد كند كه 30 درصد افزايش نسبت به سال 2023 نشان مي‌دهد. استفاده از اين مدل مزاياي زير را به همراه دارد: استفاده از فناوري‌هاي اتوماسيون براي رسيدگي به سفارش، نزديك بودن به محل مشتري، نبودن مشتري‌هاي حضوري و عدم ايجاد صف، اين قابليت را ايجاد كرده است كه بتوان به سفارش‌هاي سريع پاسخ داد و به همين دليل در تجارت سريع از اين مراكز توزيع استفاده مي‌شود. هزينه‌هاي عملياتي در اين روش كاهش مي‌يابد زيرا خرده‌فروش مجبور نيست براي زيباسازي، نمايش موجودي، وسايل، بازاريابي و ساير هزينه‌هاي مربوط به فعاليت فروشگاه‌هاي فيزيكي پرداخت كنند. تخمين زده شده راه‌اندازي فروشگاه‌هاي تاريك نسبت به فروشگاه‌هاي سنتي 23٪ هزينه كمتري نياز دارد. با توجه به آنلاين بودن سفارش‌ها و وجود سيستم‌هاي مديريت موجودي پيچيده، سرعت و دقت در فرآيندهاي رديابي، مرتب‌سازي و چيدن افزايش يافته و خطاها را در طول فرآيند انجام سفارش كاهش مي‌يابد. عدم حضور مشتري باعث مي‌شود تا فضاي بيشتري براي نگهداري موجودي و ايجاد تنوع در كالاها در اختيار باشد. همچنين ماشين‌هاي مكانيزه انبار به‌راحتي در آن چرخش كرده و فعاليت كنند. اين فروشگاه‌ها در مراكز خريد يا خيابان‌هاي بزرگ قرار ندارند لذا هزينه اجاره محل براي آنها پايين‌تر است. در دارك استورها مديريت انبار و كالاها راحت‌تر انجام مي‌شود. دليل اين راحتي، اين است كه در فروشگاه‌ها مشتري حضور پيدا نمي‌كند و كالاها بدون مزاحمت مشتريان به سرعت چيده و توزيع مي‌شوند.
تجارت سريع (Q-commerce):
مصرف‌كننده مدرن خواهان راحتي و فوريت است. اين تقاضا موج جديدي از تجارت الكترونيكي را به وجود آورده است كه به عنوان تجارت سريع شناخته مي‌شود. در پي همه‌گيري ويروس كرونا، فروش برحسب تقاضا و تحويل فوري به عنوان يكي از پر تقاضاترين خدمات لجستيكي در سطح جهان ظاهر شد به‌طوري‌كه تجارت سريع در سال 2022 بيش از 400 ميليون كاربر را به خود اختصاص داد و پيش‌بيني مي‌شود تا سال 2027 به بيش از 788 ميليون برسد. در برلين دو استارت‌آپ Gorillas و Flink كه در سال 2020 در بحبوحه همه‌گيري راه‌اندازي شدند تنها در چند ماه ميلياردها دلار سرمايه جذب كردند. يكي ديگر از بازيگران اصلي در بازار تجارت سريع Getir مستقر در استانبول است كه تا سال 2023 نزديك به دو ميليارد دلار سرمايه جذب كرده است. در ايالات‌متحده، Gopuff با بيش از 3.4 ميليارد دلار از رقباي خود جلوتر است.
ويژگي‌ها
كالاهاي خاص: اين روش براي محصولات با اندازه كوچك‌تر قابل‌اجراست زيرا انتخاب سريع، ارسال و تحويل آن به مشتري آسان‌تر است.
ناوگان حمل‌ونقل: اغلب موتورسيكلت‌ها هستند.
تحويل سريع: در اين مدل تكميل يك سفارش كمتر از يك ساعت طول مي‌كشد.
مكان‌هاي انتخابي: با توجه به ماهيت اين راه‌حل، اجراي آن تنها در فضاها و مكان‌هاي مناسب ايجاد انبارهاي كوچك (عموما در مناطق شهري) امكان‌پذير است.
نياز به لجستيك كارآمد: چنين پردازش سريع سفارش و تحويل كالا مستلزم مديريت موثر فرآيندهاي لجستيكي مختلف است. نياز به فروشگاه‌هاي تاريك: براي اينكه بتوان با سرعت، نياز مشتريان را تأمين كرد، كالاها بايد در نزديكي مشتري نگهداري شوند اين كار را از طريق چندين مركز تحويل محلي كوچك، (فروشگاه‌هاي تاريك) انجام مي‌شود. اين انبارهاي خرد قلب تپنده تجارت سريع هستند و چنين تحويل سريعي را به مشتريان نهايي امكان‌پذير مي‌كنند.
مدل‌هاي تجارت سريع
سه روش اساسي وجود دارد كه شركت‌ها مي‌توانند كالاهاي خود را تحت يك مدل تجارت سريع تحويل دهند:
پلتفرم‌هاي تحويل طرف سوم. اين پلتفرم‌ها اقلام موجود درفروشگاه‌هاي خرده‌فروشي نزديك را در عرض 30 دقيقه يا كمتر تحويل مي‌دهند.
شركت‌هاي بزرگ خرده‌فروشي. اين شركت‌ها با رويكرد تجارت چند كاناله (omnichannel) تحويل سريع را با استفاده از حمل‌ونقل سريع مانند پهپادها انجام مي‌دهند.
شركت‌هاي ادغام عمودي. اين شركت‌ها با ايجاد فروشگاه‌هاي تاريك، اقلام خريداري‌شده را در عرض 10 تا 30 دقيقه به خريداران تحويل مي‌دهند.
درحالي‌كه امروزه اقلام خواربارفروشي و تندمصرف بيشترين سهم را در تجارت سريع دارند، اين روش را مي‌توان به دسته‌هاي ديگري از كالاها مانند دارو، كتاب و حتي لوازم الكترونيكي تعميم داد؛ مثلا Glovo، يك استارت‌آپ Q-Commerce اسپانيايي است كه درزمينه الكترونيك و مبلمان پيشرو است.
مزايا
مزيت رقابتي: تحويل سريع يك مزيت منحصر به فرد براي كسب‌وكارها فراهم مي‌كند كه آنها را از رقبا متمايز مي‌كند. اگر شخصي نياز به تحويل سريع يك كالا داشته باشد، ممكن است از كسب‌وكار ديگري به تجارت شما نقل‌مكان كند. اين مدل به خرده‌فروشان آنلاين اجازه مي‌دهد تا با غول‌هاي خرده‌فروشي و فروشگاه‌هاي سنتي رقابت كنند.
قابليت افزايش حاشيه سود: تجارت سريع يك فرصت براي كسب حاشيه سود بالاتر است. بسياري از خريداران حاضرند براي دريافت راحت و سريع‌تر كالاها هزينه اضافي بپردازند. يك مطالعه از Deloitte نشان داده است كه 50 درصد خريداران پول بيشتري را در طول همه‌گيري كرونا هزينه كرده‌اند تا به‌راحتي آنچه را كه نياز داشتند به دست آورند. اين روندي است كه تاكنون نيز ادامه يافته است.
تجربه مشتري پيشرفته: برآورده كردن و فراتر رفتن از انتظارات مشتري در چشم‌انداز خرده‌فروشي مدرن بسيار مهم است و تجارت سريع اين كار را انجام مي‌دهد. در مواردي كه مشتري مثلا براي آماده‌سازي يك مهماني غيرمنتظره يا خريد يك هديه فراموش‌‌شده عجله دارد، اين روش آنها را راضي و وفادار مي‌كند. در دنيايي كه زمان گران‌بها و راحتي حاكم است، تجارت سريع به عنوان پاسخي به نيازهاي در حال رشد مصرف‌كنندگان و خرده‌فروشان ظاهر مي‌شود. مشاغل جديد: با افزايش سهم بازار، تقاضا براي خدمت در اين صنعت به‌ويژه رانندگان تحويل كالا نيز افزايش خواهد يافت. همچنين ممكن است تقاضا براي متخصصان خدمات مشتري و متخصصان فروش تجارت الكترونيك افزايش يابد.
معايب
لجستيك: بزرگ‌ترين چالش در تجارت سريع، لجستيك است. تقاضاي فزاينده براي حمل‌ونقل سريع و رايگان باعث ايجاد يك كابوس لجستيكي براي شركت‌هاي تحويل مي‌شود كه به عنوان «مشكل آخرين مايل» نيز شناخته مي‌شود. پيگيري روند تحويل سريع پرهزينه و وقت‌گير است، به‌خصوص اگر شكاف‌هايي در زيرساخت‌هاي تحويل وجود داشته باشد افزايش هزينه‌هاي عملياتي: ايجاد فروشگاه‌هاي تاريك متعدد، هزينه‌زاست. از سويي ديگر در هر حمل‌ونقل، تعداد سفارش‌هايي كه تكميل مي‌شود كم است كه اين نيازمند استخدام نيروي انساني زياد براي تحويل كالاهاست. لذا اين روش براي كسب‌وكارهاي كوچك مناسب نيست. چالش‌هاي شهري: مكان‌يابي مناسب فروشگاه‌هاي تاريك در موفقيت يك شركت تجارت سريع بسيار مهم باشد. هوش مصنوعي و يادگيري ماشين به بهينه‌سازي حجم خريد، مسيرهاي تحويل، نحوه توزيع و شبكه‌بندي فروشگاه‌هاي تاريك كمك مي‌نمايد. بااين‌حال، فروشگاه‌هاي تاريك در مناطق مسكوني و مراكز شهرها اغلب باعث نارضايتي ساكنان مي‌شوند كه از مسدود شدن پياده‌روها و راه‌هاي ورودي و همچنين سروصدا در هنگام تحويل كالا شكايت دارند. تحويل سريع خواربار، منجر به افزايش خدمات حمل‌ونقلي در سطح شهر و تبعا ترافيك خواهد شد. ضمنا نگراني‌هايي در مورد آلودگي و هزينه‌هاي سوخت ايجاد مي‌كند.
سابقه فروشگاه‌هاي تاريك و تجارت سريع در ايران
بيش از دو سال است كه برخي از خرده‌فروشي‌هاي آنلاين وارد تجارت سريع شده‌اند. فروشگاه‌هاي افق كوروش، اسنپ، ديجي‌كالا و ديلي ماركت از زمره اين موارد هستند. وجود نسل Z و هزاره‌ها كه در دنياي ديجيتال بزرگ شده و با فناوري آشنا هستند، افزايش ضريب نفوذ اينترنت و تلفن هوشمند و رشد پلتفرم‌هاي تجارت الكترونيك باعث مي‌شود كه اين روش خرده‌فروشي افزايش چشمگيري در ايران داشته باشد. علي‌رغم اينكه فروش اينترنتي هزينه‌بر بوده و كيفيت بسيار بالايي را مي‌طلبد اما مي‌توان گفت روش حضوري فروش از اولويت شركت‌هاي بزرگ خارج و در حال منسوخ شدن است و شركت‌هايي كه نتوانند با برنامه‌ريزي و به‌روزرساني روش‌هاي فروش غيرحضوري، خدمات خود به مشتريان را تنوع بخشيده يا ارتقاء بدهند عرصه رقابت را به رقباي خود واگذار مي‌كنند. با توجه به روندهاي فعلي تجارت الكترونيك، تجارت سريع فرصتي شگفت‌انگيز براي به دست آوردن مشتريان جديد و افزايش وفاداري و حفظ مشتري با ارايه يك مزيت اضافي براي تجربه خريد است. شكي نيست كه پياده‌سازي تجارت سريع با چالش‌هاي نه چندان كم‌اهميتي همراه است. بااين‌حال، مزاياي آن به‌وضوح بيشتر است. با استفاده از هوش مصنوعي و داده‌ها در زمان واقعي، پتانسيل كاهش هزينه‌ها و درعين‌حال بهبود قابليت اطمينان تحويل وجود دارد.
مشترياني كه به فرآيندهاي سفارش بدون مشكل و تحويل سريع در يك منطقه عادت كرده‌اند، انتظار عملكرد يكسان در تجربه‌هاي خريد را دارند و همين يك محرك براي حركت بخش خرده‌فروشي به سمت تجارت سريع است.
كارشناس موسسه مطالعات و پژوهش‌هاي بازرگاني