به مناسبت ۲۰ ژوئن، روز جهاني پناهندگان
ايران، ميزبان ۴ ميليون پناهنده است
سيدعلي پورطباطبايي
چهارم دسامبر سال ۲۰۰۰ مجمع عمومي سازمان ملل در قطعنامه 55/76 خود ۲۰ ژوئن را به مناسبت پنجاهمين سالگرد تصويب كنوانسيون ۱۹۵۱ مربوط به وضعيت پناهندگان، به عنوان روز جهاني پناهندگان تعيين كرد. از ۲۰ ژوئن سال ۲۰۰۱ اين روز براي يادكرد پناهندگان در سراسر جهان و افزايش آگاهي و درخواست حمايت از افراد آسيب‌ديده در سراسر جهان گرامي داشته مي‌شود كه امسال اين روز در تقويم ايران، ۳۱ خرداد است. ايران در ميان كشورهاي ميزبان پناهنده، رتبه نخست را دارد و ميزبان نزديك به ۴ ميليون پناهنده است كه در مقاطعي به ۵ ميليون نفر نيز رسيده است.
آواره، پناهنده يا پناهجو؟ چه فرقي با هم دارند؟
در جهان امروز مطابق با آمار سازمان ملل، در هر دقيقه 20 نفر براي فرار از جنگ، آزار و اذيت يا ترور يا تغييرات آب و هوايي، همه چيز را پشت سر مي‌گذارند و راهي مكاني ديگر مي‌شوند، گاه اين مكان در داخل مرزهاي يك كشور قرار دارد و گاه جايي خارج از مرزهاست. اين افراد به دسته‌بندي‌هاي آواره، پناهجو و پناهنده تقسيم مي‌شوند. آوارگان تا از مرزهاي بين‌المللي عبور نكرده‌اند، آواره داخلي خوانده مي‌شوند، زيرا با اينكه از منطقه خود نقل‌مكان كرده‌اند، اما در داخل كشور خود به منطقه ديگري منتقل شده‌اند. اين افراد هم تحت پوشش آژانس بين‌المللي پناهندگان قرار مي‌گيرند. هنگامي كه آوارگان از مرزها مي‌گذرند، به آنها پناهجو مي‌گويند. پناهجويان خانه‌هاي خود را ترك كرده‌اند و وارد كشور ديگري براي زندگي شده‌اند، اما ادعاي آنها براي پناهندگي هنوز به‌طور قطعي در كشوري كه به آنجا گريخته‌اند، ارزيابي نشده است. درنهايت هنگامي كه وضعيت يك پناهجو در كشوري كه به آن گريخته است، ثبت مي‌شود، با عنوان پناهنده خطاب مي‌شود. پناهنده كسي است كه به دليل «ترس موجه از آزار و اذيت به دليل نژاد، مذهب، مليت، عضويت در يك گروه اجتماعي خاص يا عقايد سياسي» از خانه و كشور خود گريخته است. البته بسياري از پناهندگان نيز براي فرار از اثرات بلاياي طبيعي يا ساخته دست بشر در تبعيد هستند.
نگاهي اجمالي به وضعيت پناهندگان در جهان
بر اساس آمارهاي سازمان ملل، در پايان سال ۲۰۲۳ بيش از ۱۱۷ ميليون نفر به اجبار از محل زندگي خود رانده شده‌اند. از اين تعداد نزديك به ۶۹ ميليون نفر در داخل مرزهاي كشورهاي خود آواره شده‌اند و بيش از ۳۱ ميليون نفر زيرنظر آژانس بين‌المللي پناهندگان به سر مي‌برند. جداي از اين تعداد ۶ ميليون نفر فلسطيني تحت نظر و كمك‌هاي UNRWA زندگي مي‌كنند كه آنها را به يكي بزرگ‌ترين جمعيت‌هاي داراي وضعيت آوارگي تبديل كرده است.
پناهندگان در ايران
ايران در ميان كشورهاي ميزبان پناهندگان رتبه نخست را دارد. براي بيش از ۴ دهه ايران ميزبان سخاوتمند پناهندگان بوده و بر اساس آخرين آمارهاي آژانس بين‌المللي پناهندگان، هم‌اكنون ميزبان بيش از 3.8 ميليون (سه ميليون و هشتصد هزار) نفر پناهنده است. بخش عمده اين پناهندگان را اتباع افغانستان تشكيل مي‌دهند كه به دليل وضعيت گذشته و حال افغانستان به كشورهاي همسايه پناه برده‌اند. البته در گذشته ايران ميزبان عراقي‌ها نيز در مقياس گسترده بوده، اما با تغيير وضعيت در آن كشور، پناهندگان عراقي اكثرا به كشور خود بازگشته‌اند. براساس اطلاعات موجود در UNHCR، ايران ميزبان حدود 773049 پناهجوي داراي كارت آمايش است كه وضعيت آنها ثبت شده است و در مجموع، كميسارياي عالي پناهندگان سازمان ملل متحد تخمين مي‌زند كه حدود 3.8 ميليون آواره اجباري با اسناد مختلف در حال حاضر در ايران اقامت دارند كه ۹۹ درصد جمعيت پناهندگان ثبت شده در بين مردم ايران و محيط‌هاي شهري و روستايي زندگي مي‌كنند. ايران براي ميزباني و حمايت از اين پناهندگان نيازمند كمك‌هاي بين‌المللي است و به تنهايي توان ميزباني از بزرگ‌ترين جمعيت پناهنده در جهان را ندارد، به همين دليل سازمان‌هاي مختلف بين‌المللي در ايران براي كمك به پناهجويان و پناهندگان فعال هستند كه آژانس پناهندگان سازمان ملل يكي از آنهاست.
تاريخچه و علل ايجاد UNHCR
United Nations High Commissioner for Refugees يا به اختصار UNHCR يكي از قديمي‌ترين و فعال‌ترين سازمان‌هاي حمايت از پناهندگان در جهان است كه سابقه تاسيس آن به بيش از ۷۰ سال قبل بازمي‌گردد. آژانس پناهندگان سازمان ملل در سال ۱۹۵۰ براي رسيدگي به بحران پناهندگان ناشي از جنگ جهاني دوم ايجاد شد. پس از تاسيس اين آژانس، كنوانسيون پناهندگان مصوب سال ۱۹۵۱ محدوده و چارچوب قانوني كار UNHCR را تعيين كرد كه در ابتدا بر پناهجويان اروپايي پس از جنگ جهاني دوم متمركز بود و سپس در اواخر دهه ۱۹۵۰ آوارگي ناشي از درگيري‌هاي ديگر مانند قيام مجارستان و استعمارزدايي از كشورهاي آفريقايي و آسيايي، دامنه فعاليت‌هاي كميسارياي عالي پناهندگان سازمان ملل را به سراسر جهان گسترش داد. گفته مي‌شود اين آژانس تاكنون به حدود ۸۰ ميليون پناهنده در سراسر جهان كمك كرده است.
UNHCR در ايران
اين آژانس با عنوان كميسارياي عالي پناهندگان در سال ۱۹۸۴ نخستين دفتر خود در ايران را افتتاح كرد و به دنبال هجوم گسترده پناهندگان عراقي در پي جنگ خليج فارس در سال ۱۹۹۱ و شروع بازگشت جمعي افغانستاني‌‌ها به كشورشان در سال ۱۹۹۲، حضور و فعاليت‌هاي خود در ايران را گسترش داد. براساس آمارهاي اين آژانس جمعيت پناهندگان در ايران در دوره‌هاي هجوم گسترده به نزديك ۵ ميليون نفر نيز رسيده كه اين امر اهميت حضور سازمان‌هاي بين‌المللي براي خدمات‌رساني به آنها را دوچندان كرده است. كميساريا از زمان تاسيس تاكنون توانسته با هماهنگي و همكاري دولت جمهوري اسلامي ايران در ميدان عملياتي كشوري حضوري بدون وقفه داشته باشد. دفتر مركزي و دفتر عملياتي تهران كميساريا در شهر تهران مستقر هستند و سه دفتر فرعي در شهرهاي مشهد، كرمان، شيراز و دو دفتر عملياتي در شهرهاي اصفهان و دوغارون قرار دارد. فعاليت‌هاي آژانس بين‌المللي پناهندگان در ايران بر محور كمك به معيشت، آموزش، بهداشت و زندگي پناهندگان استوار است و مادامي كه شرايط كشور پناهنده‌فرست براي بازگشت پناهدگان مهيا نباشد، به ارايه خدمات خود ادامه مي‌دهد. كميسارياي عالي پناهندگان سازمان ملل (UNHCR) به پناهندگان و جمعيت پناهجوياني كه به شدت آسيب‌پذير هستند، كمك‌هاي نقدي نيز مي‌كند تا از آن براي رفع نيازهاي اوليه خود استفاده كنند. تا پايان مارس 2024، كميسارياي عالي پناهندگان سازمان ملل (UNHCR) به 2086 خانوار با پول نقد كمك كرده است و از 9837 نفر حمايت كرده است كه رقم نقدي اين كمك به حدود ۸۰۰ هزار دلار بالغ مي‌شود. تا 31 مارس 2024 بالغ بر 13.3 ميليون دلار كمك بين‌المللي براي حمايت از پناهندگان در ايران به UNHCR پرداخت شده است كه شامل ژاپن 4 ميليون، آلمان 1.6 ميليون، برنامه سازمان ملل براي HIV/AIDS 0.08 ميليون، بلغارستان 0.075 ميليون و ايتاليا 0.027 ميليون مي‌شود.
حمايت از كشورهاي پناهنده‌پذير ضرورتي انكارنشدني
كشورهاي جهان بايد با پديده پناهندگي بيش از پيش كنار بيايند و براي حل مشكلات پناهندگان تلاش كنند. كشورهايي كه مانند ايران در مرحله نخست، پذيراي پناهندگان هستند، ظرفيت محدودي براي حمايت از پناهندگان دارند و بدون كمك ديگر كشورها، ممكن است در آينده توان پذيرش پناهندگان بيشتر يا ميزباني از پناهندگان موجود را نداشته باشند و سبب ايجاد مشكلات غير قابل جبران براي ديگر كشورهاي جهان شوند.