سیلاب سد گتوند بازهم به روستاها رسید. هشت روستای حاشیه این سد در شمال خوزستان درحالی بیش از یک هفته زیر آب سد گتوند مدفون شده‌اند که بر اساس مصوبه پارسال اداره کل بحران خوزستان «شرکت آب و نیرو باید تا زمان تعیین تکلیف نهایی و قطعی امر در مرجع قضایی از استغراق منازل خودداری کند.» سه روز مانده به انتخابات زودهنگام چهاردهمین دوره ریاست‌جمهوری، فریاد اعتراض قربانیان سد گتوند در میان هیاهوی تبلیغات نامزدها گم شده است. این سد بازهم بی‌اعتنا به روستاهای پایین‌دست، مخزنش را تا حداکثر تراز نرمال آبگیری کرده، درحالیکه وزارت نیرو هنوز این زمین‌ها را خریداری نکرده است. تصاویری که از روستای «تلخاب تاجدین» در شهرستان مسجدسلیمان به روزنامه اعتماد رسیده نشان می‌دهد که خانه‌های این روستا تا سقف زیر آب سد رفته‌اند.
سد گتوند در 10 کیلومتری گتوند در شمال خوزستان، از پرحاشیه‌ترین و گران‌ترین طرح‌های وزارت نیرو، از زمان آبگیری در تابستان 1390 با انتقادات بسیاری همراه بود. این سد که به‌خاطر ساخته شدن روی یک سازند نمکی به «فاجعه ملی» مشهور است در زمان افتتاح 41 روستای خوزستان را زیر آب برد، اما در ترسالی‌های اخیر که ارتفاع آبگیری به بیشترین حدش رسیده، دو روستا در شهرستان مسجدسلیمان و شش روستا در شهرستان لالی در دوطرف دریاچه سد هم دچار آبگرفتگی شدند. در سال‌های 1398، 1399، 1401 و امسال این سناریو تکرار شد و روستاهای «تلخاب تاجدين»، «پرنوشته»، «پابرآفتاب»، «تنگ‌هليل»، «رگ‌هليل»، «گل‌انبار»، «چال‌ناك» و «چم‌لوند» بازهم غرق شده‌اند.
محاصره آبی
«امروز مرگ را به چشم دیدیم. از آسمان آتش می‌بارید، پشت سرمان کوه و پیش روی‌مان دریاچه سد گتوند که همه روستا را غرق کرده.» اینها را یونس داوودی از اهالی «تلخاب تاجدین» از توابع شهرستان مسجدسلیمان می‌گوید. آب دریاچه سد گتوند که از یک هفته پیش کم‌کم بالا آمده بود، حالا همه خانه‌های روستا را غرق کرده است. داوودی می‌گوید: «تا چند روز پیش همه اهالی روستا در یکی از خانه‌هایی که بالادست‌تر بود پناه گرفته بودند اما الان این خانه هم زیر آب رفته. ما و دام‌های‌مان در محاصره آب هستیم. هیچ زمین صافی دیگر نمانده که آنجا بمانیم. وسایل‌مان را در قایق‌ها گذاشتیم و امروز یک کانکس در بالادست گذاشتیم که زن و بچه‌های‌مان بروند آنجا. کسی درباره آبگرفتگی روستا به ما اطلاع نداد و ما خودمان به فرمانداری مسجدسلیمان خبر دادیم. از وقتی آب بالا آمده هیچ کمکی به ما نشده و حتی هلال‌احمر سرکشی نکرد.»
شاکی هستیم
آوارگی روستاهای حاشیه سد گتوند به قبل از آبگیری این سد بازمی‌گردد. حدود 15 سال پیش، بعضی روستايیان اطراف سد، قیمت‌گذاری زمین و خانه‌های‌شان را ناعادلانه و غیرمنصفانه دانستند و حاضر به فروش املاک خود نشدند. نامه‌های فرمانداری لالی در سال 1385 و 1386 حاکی از آن است که قرار بر ساخت خانه‌های جایگزین بوده و زمین موردنظر هم به مجری سد معرفی شده، مصوبه‌ای که هیچ‌گاه عملی نشد. داوودی می‌گوید: «ما از ابتدا درخواست‌مان جابه‌جایی روستا بود. شرکت آب و نیرو (مجری سد گتوند) مکلف بوده که شهرک جایگزین برای ما بسازد ولی زیر قولش زد. بعد از آبگرفتگی پارسال، قرار شد روستا به محل جدیدی منتقل شود. ما زمین را دادیم و جاده‌اش را با هزینه خودمان ساختیم و محل پایه‌های برق را آماده کردیم. همه استعلام‌ها را هم گرفتیم اما با پیگیری‌ها از فرمانداری متوجه شدیم سد گتوند به بهانه اینکه محل روستای جدید در حریم سد است، مانع برق‌رسانی شده.»
پرورش دام و نگهداری از گاومیش، گاو و گوسفند، زمین زراعی و حدود 600 هکتار بادام‌کاری، اهالی تلخاب تاجدین را ماندگار کرده است. پرونده شکایت خانواده داوودی در مراجع قضایی بابت ضررهای سد گتوند بعد از چندین سال حالا به جریان افتاده و در مرحله رسیدگی است. تنها در یکی از پرونده‌ها، سد گتوند محکوم به پرداخت بیش از 300 میلیون تومان شده است. داوودی می‌گوید: «فرمانداری وعده کرده بود مشکل را حل کند. اما در جلسه روز یکشنبه با حضور فرمانداری و دادستان مسجدسلیمان، به ما گفتند که شکایت‌مان از سد گتوند را پس بگیریم تا به روستای جدید مجوز برق بدهند. یعنی ما از تمام بدبختی‌ها و ضرر و زیان 15 سال گذشته، چشم‌پوشی کنیم و از شکایتی که بیش از 10 سال در دادگاه پیگیری کردیم دست بکشیم؟ این کار سد گتوند، نوعی گروکشی و باج‌خواهی است. دوسال پیش به‌خاطر آبگیری سد، سقف خانه‌مان آوار شد و هر سال زراعت‌مان دارد از بین می‌رود و تعدادی از دام‌های‌مان تلف می‌شود. ما از شکایت‌مان دست برنمی‌داریم.»
سودجویان چه کسانی هستند؟
محمدمراد قاسمی یکی از اهالی روستای «پرنوشته» از توابع مسجدسلیمان همچنین به «اعتماد» می‌گوید: «بیش از یک هفته است که آب بالا آمده و روستا در محاصره آب است به‌خاطر همین به منزل یکی از پسرهایم در اهواز آمده‌ایم و تا زمانی که آب فروکش کند ناچار به ماندن هستیم. وقتی آب بالا می‌آید مارها و جانوران به سمت روستا هجوم می‌آورند و نمی‌توانیم آنجا بمانیم. بخشی از زمین و مراتع‌مان در سال اول آبگیری‌سد زیر آب رفت و غرق شد. بقیه هم تقریبا هر سال در این فصل با بالا آمدن آب دریاچه دچار آبگرفتگی می‌شود. راه دسترسی روستا زیر آب رفته و مسیر رفتن به مراتع هم مسدود شده است. درحالیکه سدگتوند هنوز پولی بابت املاک ما پرداخت نکرده‌اند. آنها زمین‌ها را خیلی ارزان می‌خواستند و قیمتی که به عنوان کارشناسی اعلام کردند عادلانه نبود. هر پنج هکتار را به اندازه قیمت یک هکتار محاسبه کردند این بود که زمین‌های‌مان را به سد نفروختیم.» قاسمی به کوچ اجباری اهالی پرنوشته اشاره می‌کند: «این روستا زمانی 30 خانوار جمعیت داشت اما حالا فقط چهار خانواده سکونت دائمی دارند، هفت خانواده کوچ‌رو شده‌اند و بقیه هم کلا از روستا مهاجرت کردند. بارها به فرمانداری و استانداری مراجعه و شکایت کردیم اما هیچ‌کس اهمیتی نداد. سال 86 به ما قول داده بودند که شهرک جدیدی به‌جای روستا بسازند ولی عمل نکردند. بعد مدیران سد در مصاحبه‌های‌شان می‌گویند اینها عده‌ای سودجو هستند. از همه دعوت می‌کنم بیایند از نزدیک ببینند آیا ما واقعا سودجو هستیم؟ همه اسناد و مدارک موجود است و فرمانداری و استانداری هم در جریان هستند. ما کشاورز و دامداریم که فقط از این راه می‌توانیم امرار معاش کنیم اما حالا نه می‌توانیم در روستای‌مان زندگی کنیم و نه می‌توانیم برای زندگی به شهر برویم؛ مانده‌ایم که چه کنیم. من قبلا 300-200 گوسفند داشتم که بعد از آبگیری سد مجبور شدم بیشترشان را بفروشم و امسال مابقی را همراه یکی از آشنایان به ییلاق (چهارمحال) فرستادم چون مراتع ما زیر آب سد رفته. البته آنجا هم در محدوده سد دیگری به اسم سد کوهرنگ در منطقه بیرگان (طرح انتقال آب از کارون به اصفهان) قرار گرفته و می‌گویند به زودی زیر آب می‌رود.»
خلف وعده برای توقف آبگیری
تراز آب در سد گتوند در حال حاضر 230 متر است. مخزن سد حدود 98 درصد آبگیری شده و بیش از 4.6 میلیارد مترمکعب ذخیره دارد. خروجی سد نیز در روزهای اخیر به 600-500 مترمکعب برثانیه رسیده است. این در حالی است که طبق مصوبات پارسال اداره کل مدیریت بحران آبگیری و رهاسازی سد باید با هماهنگی و اطلاع استانداری و به‌صورتی باشد که روستاها در معرض آبگرفتگی قرار نگیرد. با وجود پیگیری خبرنگار اعتماد، شرکت منابع آب و نیرو (مجری سد گتوند) حاضر به پاسخگویی نشد.
حمید جهانبین، معاون فرماندار مسجدسلیمان اما در گفت‌وگو با «اعتماد» تایید می‌کند که روستاهای پرنوشته و تلخاب تاجدین با افزایش ارتفاع دریاچه سد گتوند زیر آب رفته‌اند: « اوضاع روستاها اصلا خوب نیست. آب سد بالا آمده و وارد خانه‌های روستایی شده به‌طوری‌که تا سقف بعضی از خانه‌ها زیر آب هستند و آنها را تخلیه کرده‌اند.» او می‌گوید: «جمعه (اول تیر) به همراه مدیرکل بحران استانداری بازدیدی از روستای تلخاب تاجدین داشتیم و قرار شد علاوه بر مستنداتی که ما به آنها ارائه دادیم از مدیران سد گتوند هم اطلاعاتی کسب کنند و ظرف روزهای آینده جلسه اضطراری برای حل و فصل مشکل روستاییان برگزار کنند. درخواست ما از استانداری این بود که آبگیری سد در همین تراز متوقف شود تا بقیه خانه‌ها در امان بمانند. مدیرکل بحران هم وعده کرد این موضوع را پیگیری کند.»
جهانبین مشکل روستاها را در چند مورد می‌داند که باید تعیین تکلیف شود: «مهم‌ترینش اختلاف بین اهالی و سد گتوند درباره تملک زمین‌هاست که هنوز حل نشده. بعضی اهالی هنوز حق و حقوق‌شان را از سد گتوند نگرفته‌اند و باید بگیرند. جابه‌جایی روستا به یک نقطه امن مساله دیگری است که در حال پیگیری آن هستیم. خواسته اهالی جابه‌جایی به مکانی در نزدیکی روستای قبلی است و زمینی را پیشنهاد دادند. فرمانداری با این محل موافق است چون آبگرفتگی آن منطقه صفر است و خیلی بالاتر از دریاچه سد قرار دارد. همه استعلام‌ها را هم دریافت کردند اما سد گتوند مانع شده و می‌گوید این زمین در حریم سد است. به‌خاطر همین اداره برق حاضر به برق‌رسانی برای روستا نیست و کارها متوقف شده.» به گفته او «امسال هیچ هشداری برای آبگرفتگی داده نشده بود، ولی ما آبگرفتگی روستاها را پیش‌بینی کرده بودیم به همین دلیل یکی، دو ماه پیش با اداره کل بحران استانداری مکاتبه کردیم و جلسه‌ای هم برگزار کردیم که مدیران سد در آن شرکت نکردند.»
ادامه آوارگی روستاها
مسوولان سد گتوند پيش از اين مدعي شده‌اند كه با رعايت همه قوانين و با يك هيات كارشناسي شامل منتخب مردم، منتخب دستگاه اجرايي و مورد تاييد دوطرف (مرضي‌الطرفين)، تملك‌ها انجام گرفته، ادعايي كه اهالي روستاها رد مي‌كنند. فرمانداري لالي در يكي از مكاتبات خود در ارديبهشت 99 تاييد كرده كه «پرداخت خسارت به 11 روستاي اين شهرستان به صورت ناقص اجرا شده و حدود 60 خانوار به نحوه كارشناسي و تعيين قيمت اراضي، مستغلات و مستحدثات اعتراض داشته و از دريافت مطالبات تعيين شده خودداري كرده‌اند.» در نامه ديگر اين فرمانداري به تاريخ آبان 96 اعلام شده كه «خسارت وارده به 300 هكتار عرصه در روستاي تلخاب تاجدين، 150 هكتار عرصه در پرنوشته و سرپر، 141 هكتار عرصه در گاورا لب رود، 400 هكتار عرصه در سربيشه، 139 هكتار عرصه و اعيان در رگ‌هليل جبران نشده، همچنين 6 ميليارد تومان طبق مدارك كارشناسي شده و ادعاي مالكان در روستاي گلزاري پابرآفتاب و تنگ‌هليل به مالكان پرداخت نشده است.» علی یوسفی نماینده روستاییان منطقه «آب ماهیک» در شهرستان لالی می‌گوید: «از یک ماه پیش آب سد گتوند کم‌کم بالا آمد اما از یک هفته پیش ارتفاع آب خیلی زیاد شد و روستاها مثل پارسال زیر آب رفتند، بدون اینکه اطلاع و هشداری بدهند. زراعت گندم و جوی روستاییان امسال هم غرق شد و از بین رفت. اهالی روستاهای لالی با آبگیری سد بی‌خانمان شدند و همچنان هم آواره هستند. هوای منطقه خیلی گرم است و چون برق روستاها را قطع کرده‌اند، بعضی‌ها مهاجرت کردند و عده‌ای هم تابستان‌ها کوچ می‌کنند به بازفت و اندیکا و پاییز برمی‌گردند.» یوسفی ادامه می‌دهد: « اهالی آب ماهیک پولی بابت خانه و زمین‌های‌شان از سد گتوند نگرفتند. طبق مصوبه سال 1385 قرار بود برای مردم خانه بسازند ولی به تعهدشان عمل نکردند. اردیبهشت امسال نامه به بازرسی استانداری نوشتیم ولی پاسخی ندادند. بارها به حسینی محراب استاندار خوزستان پیام دادیم اما او هم پاسخی نداد. جلسه‌ای در فرمانداری برای جانمایی و جابه‌جایی روستاها برگزار شد ولی از اداره بحران و سد گتوند در جلسه شرکت نکردند. در واقع هیچ‌کدام از مصوبات جلسه‌ها اجرایی نشده است. فرمانداری لالی در نامه مهر 1402 از مدیرکل بحران برای رفع مشکل آوارگان سد درخواست کرده ولی اقدامی نشد.»
مطالبات بی‌پاسخ
مقتدایی و شریعتی استانداران اسبق خوزستان در نامه‌هایی به وزرای وقت نیرو در سال های 95 و96 و 98 و خلیلیان استاندار پیشین خوزستان در آبان ماه 1400 خواستار پرداخت حق و حقوق روستاهای حاشیه سد گتوند شدند. فرمانداری مسجدسلیمان در جلسه‌ای به تاریخ 11 خرداد 1398 مصوب کرده است که شرکت منابع آب و نیرو برای روستاهای تملک نشده در شهرستان‌های لالی و مسجدسلیمان، شهرک‌های مسکونی جایگزین احداث کند. اداره کل بحران استانداری خوزستان نیز در جلسه خرداد 1402 با حضور نماینده حقوقی سد گتوند، مصوب کرده این شرکت باید خسارت روستاهایی که دچار آبگرفتگی شده را پرداخت کند. همچنین برای روستاها مسکن جایگزین بسازد. زال صالحی بخشدار مرکزی لالی در این باره به «اعتماد» می‌گوید: «اختلاف روستايیان و سد گتوند بحث قدیمی است و باید در سطح استان و وزارت نیرو حل شود. در فرمانداری بارها جلسه تشکیل دادیم. پارسال هم دو جلسه برگزار کردیم که نمایندگان سد حاضر نشدند شرکت کنند و اعلام کردند موضوع برای آنها تمام شده است و پول مردم را پرداخته‌اند و تعهدی ندارند. مساله جابه‌جایی روستاها را چند سال است در فرمانداری پیگیری می‌کنیم. برای یکی از روستاها جاده جدید ساختیم و در حال پیگیری برق‌رسانی هستیم، ولی شرکت آب و نیرو می‌گوید که این روستاها در حریم سد هستند. در جلسه‌ای که یک ماه پیش در استانداری تشکیل شد قرار بود بنیاد مسکن مکانی را تعیین کند. ما داریم تلاش می‌کنیم ولی سد پاسخگو نیست.» به گفته صالحی «یک ماه پیش سد گتوند اعلام کرد که آبگیری می‌کند. منطقه در این فصل خالی از سکنه است. محل اصلی روستا زیر آب رفته و مردم در زمین‌های بالادست‌تر زندگی می‌کنند. دسترسی به روستاها دشوار است چون در محاصره آب هستند. امسال هم بخشی از زمین‌های کشاورزی را آب گرفت. البته بابت خسارت پارسال به روستايیان هیچ مبلغی پرداخت نکردند.»