مواد مخدر، یکی از چند بلای جدی و ویران‌کننده برای تمام مردم جهان است که از آن با عنوان مادر همه بلاها نیز نام می‌برند، زیرا تاثیر آن بر ابعاد مختلف زندگی فردی و اجتماعی و حتی جامعه جهانی بسیار زیاد است. میلیون‌ها نفر در سراسر جهان با اختلالات مصرف مواد مواجه بوده و جوامع بزرگی نیز با پیامدهای قاچاق مواد مخدر و جرایم سازمان یافته دست و پنجه نرم می‌کنند. جهان به ابعاد خطرناک مصرف و قاچاق مواد مخدر پی برده است و به همین دلیل ۲۶ ژوئن هر سال به عنوان روز جهانی مبارزه با سوء مصرف و قاچاق غیر قانونی آن نام گرفته است.
تاریخچه
در 26 ژوئن 1987، دو متن مهم (طرح جامع چند رشته‌ای از فعالیت‌های آینده در کنترل سوء مصرف مواد و اعلامیه کنفرانس بین‌المللی سوء مصرف مواد مخدر و قاچاق غیرقانونی) در کنفرانس بین‌المللی سوء مصرف مواد مخدر و قاچاق غیرقانونی که در وین برگزار شد، به تصویب رسید؛ طی 17 تا 26ژوئن 1987. کنفرانس توصیه کرد که باید یک روز سالانه برای نشان دادن اهمیت مبارزه با سوءمصرف مواد مخدر و قاچاق غیرقانونی برگزار شود. هر دو تاریخ 17 ژوئن و 26 ژوئن پیشنهاد شد و در جلسات بعدی 26 ژوئن انتخاب و در پیش‌نویس و قطعنامه نهایی ثبت شد. علت اینکه ۲۶ ژوئن در نهایت به عنوان روز مبارزه با مواد مخدر انتخاب شد، تلاش‌های مردم چین به رهبری لین زکسو در هومان، در گواندونگ چین بود که در نخستین کمپین بزرگ علیه مواد مخدر، بیش از ۱۱۰۰ تُن تریاک را آتش زدند که این تلاش‌ها در ۲۵ ژوئن ۱۸۹۳ با آغاز نخستین جنگ تریاک علیه چین به پایان رسید.
دفتر مقابله با مواد مخدر و جرم سازمان ملل متحد
در سال ۱۹۹۷ UNODC یا United Nations Office on Drugs and Crime توسط دبیرکل سازمان ملل متحد، با هدف کنترل مواد مخدر، پیشگیری از جرم و مقابله با تروریسم جهانی تاسیس شد. این دفتر در اصل از ادغام برنامه بین‌المللی کنترل مواد مخدر سازمان ملل متحد (UNDCP) و بخش پیشگیری از جرم و عدالت کیفری در دفتر سازمان ملل متحد تشکیل شد و در سال 2002 به دفتر مبارزه با مواد مخدر و جرم سازمان ملل متحد (UNODC) تغییر نام داد. دفتر مرکزی این نهاد اکنون در وین، در کشور اتریش قرار دارد و دارای دفاتر تخصصی منطقه‌ای است که بیش از ۱۵۰ کشور را تحت پوشش قرارمی‌دهد و مدیر اجرایی فعلی آن غاده فتحی والی است. این دفتر اقداماتی را برای اجرای سه کنوانسیون بین‌المللی در زمینه کنترل مواد و مبارزه با جرايم سازمان‌یافته ملی و فساد را در بیش از ۱۵۰ کشور جهان پیگیری می‌کند. بخشی از این فعالیت‌ها برای افزایش دانش و فهم مسائل مربوط به مواد مخدر و جرم است و بخشی دیگر در جهت کمک به دولت‌ها برای تصویب و اجرای معاهدات بین‌المللی ذی‌ربط، توسعه قوانین داخلی درباره مواد مخدر، جرم و تروریسم اختصاص دارد. همچنین UNDOC همکاری‌های فنی خوبی را با کشورهای مختلف جهان برای مبارزه با مواد مخدر، جرم و تروریسم انجام می‌دهد و یکی از کشورهای همکار با آن، ایران است.
ایران و UNDOC
ایران در منطقه‌ای بحرانی از منظر مواد مخدر قرار دارد، بخش مهمی از کشت تریاک جهان که پایه بسیاری از مواد مخدر دیگر نیز محسوب می‌شود، در افغانستان صورت می‌گیرد و سپس از طریق ایران و پاکستان به کشورهای دیگر ترانزیت می‌شود. به همین دلیل اهمیت همکاری ایران در مقابله با تجارت جهانی مواد مخدر جدای از مبارزه داخلی ایران با این بلای خانمان‌سوز تلقی می‌شود. به گفته اسکندر مومنی، دبیر ستاد مبارزه با مواد مخدر ایران، صرفا در سه سال گذشته بیش از ۲۰۰۰ تن انواع مواد مخدر در ایران کشف شده است که مقصد بسیاری از آنها کشورهای مختلف دنیا از جمله کشورهای اروپایی بوده و این مسیر با تقدیم ده‌ها شهید و چندین برابر آن جانباز محقق شده است. مومنی افزوده است: علی‌رغم اینکه اعلام شده تولید مواد مخدر در افغانستان کاهش یافته، اما مستندات و شواهد تاکنون نشانه‌ای از این کاهش را بیان نمی‌کند، زیرا در ورود و کشفیات ما تغییر محسوسی ایجاد نشده است. ضمن اینکه متاسفانه ورود و قاچاق مواد مخدر صنعتی و شیشه نیز افزایش یافته است. ایران در سال ۱۳۷۰ به کنوانسیون سازمان ملل متحد برای مبارزه با قاچاق مواد مخدر و داروهای روانگردان مصوب ۲۰ دسامبر ۱۹۸۸ پیوست و از آن به بعد همکاری‌های بین‌المللی برای مقابله با مواد مخدر وارد مرحله جدیدی شد. ۸سال بعد فعالیت دفتر مقابله با مواد مخدر و جرم سازمان ملل در ایران آغاز شد و از آن زمان تاکنون برنامه‌های متنوعی توسط این دفتر و با همکاری شرکای داخلی و خارجی آن اجرا شده است و نماینده فعلی این دفتر در ایران، الکساندر فدولوف است. براساس اطلاعات منتشر شده توسط این دفتر در ایران، آژانس مقابله با مواد مخدر و جرم سازمان ملل متحد در جمهوری اسلامی ایران بر ارائه خدمات کیفی و علمی پیرامون سه موضوع مدیریت مرزی و قاچاق غیرقانونی، کنترل HIV و کاهش تقاضای مواد مخـدر و پیشگیـری از جـرم و عدالت کیفری تاکید دارد. علاوه بر آن، این دفتـر به عنوان طرف گفت‌وگو همکاری‌های بین مرزی منطقه‌ای میان کشورهای افغانستان، ایران و پاکستان را ارتقا می‌دهد تا با چالش‌های جرايم سازمان یافته و قاچاق مواد مخدر به‌طور جدی برخورد شود. فعالیت‌های دفتر مبارزه با مواد مخدر و جرم سازمان ملل در ایران بر سه محور استوار است. نخستین محور، مدیریت مرزی و قاچاق مواد مخدر است که به سبب مرزهای گسترده ایران با افغانستان و پاکستان ضرورت جدی دارد. باندهای سازمان‌یافته و مسلح مواد مخدر در گذشته در مرزهای ایران جولان می‌دادند و نیروهای انتظامی و نظامی ایران شهدای زیادی را در راه مبارزه با این باندها تقدیم کرده‌اند. یکی از محورهای همکاری جامعه بین‌المللی با دولت ایران، ارائه تجهیزات فنی و اطلاعات به‌موقع برای مبارزه با این باندها است که دفتر مبارزه با مواد مخدر سازمان ملل نقش محوری در این همکاری ایفا می‌کند. محور دیگر همکاری‌های بین‌المللی با ایران، کنترل اچ آی وی و کاهش تقاضای مواد مخدر است. تا زمانی که تقاضا برای مواد مخدر وجود داشته باشد، کنترل توزیع آن بسیار سخت است و از این رو، تمرکز بر کاهش تقاضا و مدیریت مصرف، یکی از محورهای مهم مبارزه با مواد مخدر در سطح جهان به شمار می‌رود. از سوی دیگر رشد مصرف مواد مخدر با گسترش ایدز نیز پیوند خورده است و این نکته، ضرورت همکاری بین‌المللی برای مبارزه با ایدز و مواد مخدر به‌طور توامان را دو چندان می‌کند.
حمایت از بهبود سلامت زندانیان
زندان‌ها یکی از مراکز مهم مداخله برای جلوگیری از گسترش مواد مخدر و آسیب‌های مرتبط با آن به شمار می‌روند، زیرا اگر در زندان برای کاهش آسیب و ترک معتادان تلاش شود، اثرات مبارزه با قاچاق و مصرف در خارج زندان دو چندان می‌شود. دفتر مقابله با مواد مخدر و جرم سازمان ملل متحد (UNODC) در راستای حمایت از برنامه‌های کاهش آسیب در داخل سیستم ندامتگاهی ایران، به ویژه افرادی که معتاد به مواد مخدر هستند، تلاش می‌کند. این سازمان رویکردی مبتنی بر حقوق بشر، پاسخگو به جنسیت، سلامت عمومی محور و مبتنی بر شواهد را با هدف از بین بردن انگ، تبعیض و خشونت در این مراکز ترویج می‌کند. ایران با چالش جدی در زمینه سوء مصرف مواد مخدر مواجه است و با یکی از بالاترین نرخ‌های مصرف مواد افیونی در سراسر جهان، در کنار شیوع قابل‌توجهی از سوءمصرف محرک‌های نوع آمفتامین دست و پنجه نرم می‌کند. در پاسخ، درمان جایگزینی مواد افیونی (OST) به عنوان یک مداخله اثبات شده جایگزین مصرف مواد مخدر غیرقانونی با مواد مخدر خوراکی تجویز شده پزشکی مانند بوپرنورفین و متادون شده است. در‌حالی که درمان نگهدارنده با متادون سنگ بنای OST در دو دهه گذشته بوده است، معرفی بوپرنورفین در سال‌های اخیر نیاز به یک مطالعه تحقیقاتی تطبیقی برای سنجش اثربخشی آنها در این محیط منحصر به فرد دارد. با حمایت UNODC در ایران، ستاد مبارزه با مواد مخدر ایران و سازمان زندان‌های ایران و مرکز ملی مطالعات اعتیاد ایران (INCAS) به عنوان مجری و عامل فنی، یک برنامه آموزشی دو روزه را برای دستیاران پژوهشی اجرا کرد. هدف از این آموزش تقویت تلاش‌های مستمر در رسیدگی به مسائل مربوط به مصرف مواد مخدر در بین زندانیان بود که توسط کمک مالی UNAIDS UBRAF برای مطالعه با عنوان «مطالعه تحقیقاتی تطبیقی ارزیابی اثربخشی بوپرنورفین با درمان جایگزین متادون در زندان‌ها» تامین شد. در طول این برنامه آموزشی، شرکای ملی بر همسویی این آموزش با سیاست‌های کلی کشور، که هدف آن تنوع بخشیدن به سبد درمان و ترویج درمان نگهداری بوپرنورفین (BMT) به عنوان جایگزینی برای درمان نگهداری متادون (MMT) در زندان‌ها است، تاکید کردند. اهمیت افزایش تخصص متخصصانی که با زندانیان کار می‌کنند، تسهیل جمع‌آوری داده‌های دقیق برای ارزیابی اثربخشی BMT و در نتیجه تاثیر قابل‌توجه آن بر نقشه راه درمان در کشور تاکید شد. تعداد زندانیان بهره‌مند از درمان جایگزین مواد افیونی در ایران در حال حاضر بیش از 80000 نفر است.
شركا و حمايت‌های مالی UNDOC در ایران
برنامه جامع همكاری های فنی در مورد مواد مخدر و جنايت در جمهوري اسلامي ايران (2014-2011) با مشورت با همكاران کشوری در ایران و نيز اعضاي گروه مینی دوبلین (دوبلین کوچک) به رياست اتحاديه اروپا در ايران و نيز نمايندگان ديگر كشورهاي عضو تدوين گرديد. گروه دوبلین کوچک، مركب از كشورهاي اروپايي به علاوه ژاپن و استراليا است كه در همكاري با سازمان ملل متحد سعي در ايجاد زمينه‌هاي همكاري در مبارزه با موادمخدر در ابعاد مختلف آن دارد.مانند ديگر برنامه هاي همكاري‌هاي فني UNODC كه در كشورهاي ديگر جهان در حال اجرا است، حمايت مالي اين برنامه نيز منحصرا از طريق كمك‌هاي داوطلبانه كشورهاي عضو انجام مي‌گيرد. اين برنامه به ویژه به خاطر كمك‌هاي سخاوتمندانه دولت نروژ در مارس 2011 شروع شد. در حقيقت پروژه‌ها و برنامه‌ها در تهران از سال 1999 كه اين دفتر در تهران آغاز به كار كرد، توسط اعضاي اين گروه حمايت مالي شده است.
سرمایه‌گذاری برای پیشگیری بهترین راه مبارزه است
زمینه اصلی روز جهانی مبارزه با مواد مخدر در سال ۲۰۲۴ تکیه بر سرمایه‌گذاری برای پیشگیری است. شعار امسال این است
The evidence is clear: invest in prevention و برای نشان دادن اهمیت سرمایه‌گذاری در پیشگیری انتخاب شده است. کمپین امسال روز جهانی مواد مخدر بر این نکته تاکید دارد که سیاست‌های موثر مواد مخدر باید ریشه در علم، تحقیق، احترام کامل به حقوق بشر، شفقت و درک عمیق پیامدهای اجتماعی، اقتصادی و سلامتی مصرف مواد داشته باشد. مردم جهان باید با هم و با هدایت اصول علمی، شفقت و همبستگی، تلاش‌های خود را برای مبارزه با مشکل جهانی مواد مخدر افزایش دهند، زیرا از طریق اقدام جمعی و تعهد به راه‌حل‌های مبتنی بر شواهد، می‌توان جهانی ایجاد کرد که در آن افراد برای توانمندی لازم برای داشتن یک زندگی سالم را داشته باشند.
چارچوب روز جهانی مواد مخدر امسال بر این اساس استوار شده است:
-افزایش آگاهی: افزایش درک اثربخشی و مقرون به صرفه بودن راهبردهای پیشگیری مبتنی بر شواهد، با تاکید بر تاثیر آنها بر کاهش مضرات مصرف مواد.
-حمایت از سرمایه‌گذاری: تشویق به سرمایه‌گذاری بیشتر در تلاش‌های پیشگیری توسط دولت‌ها، سیاست‌گذاران و متخصصان مجری قانون، با برجسته کردن مزایای بلندمدت مداخله و پیشگیری زودهنگام.
-توانمندسازی جوامع: تجهیز جوامع به ابزارها و منابع برای اجرای طرح‌های پیشگیری مبتنی بر شواهد، تقویت انعطاف‌پذیری در برابر مصرف مواد مخدر و ترویج راه‌حل‌های مبتنی بر جامعه.
-تسهیل گفت‌وگو و همکاری: ترویج گفت‌وگو و همکاری بین ذی‌نفعان برای تقویت شیوه‌ها و سیاست‌های پیشگیری مبتنی بر شواهد، ایجاد یک محیط حمایتی برای به اشتراک‌گذاری دانش و نوآوری.
-ترویج سیاست‌گذاری مبتنی بر شواهد: حمایت از سیاست گذاری مبتنی بر شواهد در سطوح ملی و بین‌المللی و حصول اطمینان از اینکه سیاست‌های دارویی مبتنی بر تحقیقات علمی است و همه کشورها از بهترین شیوه‌ها مطلع می‌شوند.
-درگیر کردن جوامع: افزایش آگاهی در مورد اهمیت مشارکت و مشارکت جامعه در طراحی و اجرای برنامه‌های موثر پیشگیری از مواد مخدر و توانمندسازی جوامع برای به‌دست گرفتن مالکیت تلاش‌های پیشگیری. -توانمندسازی جوانان: فراهم کردن دانش، مهارت و منابع لازم برای جوانان تا به عوامل تغییر در جوامع خود تبدیل شوند، از طرح‌های پیشگیری از مواد مخدر حمایت کنند و صدای آنها را در گفت‌وگو تقویت کنند. -ترویج همکاری بین‌المللی: تقویت همکاری بین‌المللی و همکاری بین دولت‌ها، سازمان‌ها و جوامع برای توسعه و اجرای استراتژی‌های مبتنی بر شواهد برای مبارزه با قاچاق مواد مخدر و جرایم سازمان یافته، با شناخت ماهیت جهانی مشکل مواد مخدر و انجام اقدامات هماهنگ‌شده برای مبارزه با آن. به این امید که با کمک جوامع مختلف، آثار سوء مصرف مواد مخدر کنترل شده و جامعه به سمت سلامت و توانمندی بیشتر حرکت کند.