روايت علي واعظ در فارين پالسي
احياي توافق ميان ايران و غرب در كوتاه‌مدت بعيد است
احسان پناه‌بر| پيروزي مسعود پزشكيان در انتخابات زودهنگام رياست‌جمهوري در ايران، گمانه‌زني‌ها را در قبال سياست خارجي او برانگيخته است و از همين رو رسانه‌هاي غربي به‌طور مشخص در باب آينده روابط ايران و امريكا و توافق هسته‌اي تحليل‌هاي متفاوتي را ارايه كرده‌اند. علي واعظ، تحليلگر ارشد «گروه بين‌المللي بحران» و استاديار دانشكده خدمات خارجي دانشگاه جرج تاون در مقاله‌اي در نشريه فارين پالسي به اين مهم پرداخته است. به نوشته واعظ، مسعود پزشكيان، نماينده مجلس و وزير اسبق بهداشت كه تقريبا نامش در خارج از ايران كمتر شناخته شده، در دور دوم انتخابات پنجم جولاي (پانزدهم تير) در رقابت با سعيد جليلي پيروز شد. اگرچه مسعود پزشكيان براي صحنه سياسي جهان، در مقابل رقيبش، سعيد جليلي- مذاكر‌كننده پيشين هسته‌اي ايران - كمتر شناخته شده بود، اين نامزد مورد حمايت جناح اصلاح‌طلب از همان آغاز كارزار انتخاباتي‌اش، فردي بسيار شناخته شده در عرصه بين‌المللي، به ويژه غرب، را در كنار خود داشت: حضور محمدجواد ظريف در كنار او و حمايتش از مسعود پزشكيان تا حدي نشان از تغيير ريل در سياست خارجي دولت آينده ايران مي‌داد.
به عقيده واعظ، پيروزي شخصيتي ميانه‌رو كه در دوران اصلاحات عنوان وزارت را بر عهده داشت، پرسش‌هاي بسياري را در مورد رويكرد او به مساله بن‌بست هسته‌اي ايران با غرب و توانايي پيمايش دولت او در چشم‌انداز ناپايدار منطقه‌اي مطرح كرده است. با اين حال، گمانه‌زني‌ها در مورد اينكه ايران در دوره پزشكيان، چگونه به چالش‌هاي منطقه‌اي و بين‌المللي خواهد پرداخت، در هاله‌اي از ابهام است.به نوشته واعظ، برخي در غرب، سياست دولت پزشكيان را همان راهبرد هميشگي ايران در مقابل غرب توصيف مي‌كنند كه در دولت‌هاي متفاوت، با تاكتيك‌هاي متفاوت، اما رويكردي كمابيش يكسان دنبال شده است: عدم اطمينان به غرب همواره در دكترين سياست خارجي جمهوري اسلامي ايران ديده مي‌شود. برخي نيز معتقدند كه در بن‌بست حاكم بر روابط ايران با غرب، پزشكيان چهره‌اي است كه براي برداشته شدن تحريم‌ها گزينه‌هايي را در اختيار دارد.
مدير پروژه ايران در گروه بين‌المللي بحران بر آن است كه چندين عنصر مي‌توانند به پيش‌بيني مسير آينده در دولت پزشكيان كمك كنند. اولي مربوط به ماهيت سياست ايران است. مباني كلي نظام جمهوري اسلامي ايران در چارچوب قانون اساسي تعريف مي‌شود و تنها اجراي سياست‌هاي كلان بر عهده رييس‌جمهور است. بنابراين سياست‌هاي كلان خارجي نيز از اين امر مستثني نيست. دوم اينكه، رييس‌جمهور جديد ايران هم مزيت منحصر‌به‌فردي دارد و هم داراي محدوديت‌هايي است. او در طول مبارزات انتخاباتي از انجام هر گونه تعهد مشخصي خودداري كرد و در عوض بر رويكرد كلي نظام در برخورد با مشكلات تاكيد داشت. به نوشته واعظ، پزشكيان در سياست انتخاباتي خود بر دنباله‌روي از اصول نظام سياسي حاكم بر ايران تاكيد كرد. سوم اينكه، پزشكيان، در مقام رييس قوه مجريه در ايران، تنها مجري سياست‌هاي خارجي است .
واعظ در ادامه اين يادداشت ادعايي آورده، پزشكيان در راستاي اجراي سياست‌هاي كل نظام جمهوري اسلامي ايران در حوزه تعامل با جهان، تلاش براي مذاكره و تعامل با جهان غرب و در راس آن، ايالات متحده را در اولويت‌هايش قرار داده است. پس به نظر مي‌رسد ماه نوامبر در ايالات متحده حلقه گمشده‌اي در اجراي سياست خارجي دولت پزشكيان باشد. انتخابات رياست‌جمهوري اگرچه در ايران پايان يافته است، در ايالات متحده رقابت همچنان، نه تنها ميان دو فرد يا حزب كه ميان دو رويكرد ادامه دارد. بيشترين پيشرفت ديپلماتيك بين ايران و ايالات متحده از زمان انقلاب 1979، تلاش‌هاي تجربي براي تنش‌زدايي در اواخر دهه 1990 و توافق هسته‌اي در سال 2015 در دوره دوم رياست‌جمهوري دموكرات‌ها رخ داد. برخلاف سيد ابراهيم رييسي، رييس‌جمهور فقيد ايران كه دولتش كمتر بر روابط با غرب تكيه مي‌كرد، پزشكيان و تيم سياست خارجي او متعهد شدند كه گشايش راه‌ها براي تعامل با غرب را همزمان با رشد روابط خود با قدرت‌هاي غير غربي، به ويژه روسيه و چين لحاظ كنند. با اين حال، ديپلمات‌هاي باتجربه‌اي كه سابقه تعامل با غرب را نيز در كارنامه خود دارند و احتمالا در دولت پزشكيان به قدرت بازمي‌گردند، از عقب‌نشيني دولت دموكرات بايدن در فرصت همپوشاني كوتاه سال 2021 با دولت روحاني ابراز نااميدي كرده‌اند. آنها معتقدند بايدن اين فرصت را از آنها براي بازگرداندن توافق هسته‌اي سلب كرد.
دور دوم رياست‌جمهوري ترامپ مي‌تواند چالش بزرگ‌تري را ايجاد كند. با توجه به ادعاي مشاوران ترامپ مبني بر اينكه بايدن از طريق اجراي سياست آسان‌گيري تحريم‌ها، دست واشنگتن را براي اعمال فشار بيشتر بر تهران تضعيف كرده است و همچنين اعتقاد ديرينه ترامپ به مذاكره از موضع قدرت ادراك شده از سوي رقيب، او احتمالا به سياست فشار «حداكثري» خود باز خواهد گشت تا بتواند از موضع قدرت ايران را براي بازگشت به ميز مذاكره ترغيب كند. در دوره بايدن، او و تيم سياست خارجي و امنيتي‌اش بارها از شكست سياست فشار حداكثري انتقاد كردند، اما به نظر راهبرد مشخصي نيز براي حل و فصل مساله برنامه هسته‌اي ايران ارايه نكردند.
در حالي كه تنش‌ها با ايران در دوره بايدن نيز كم و بيش ادامه داشته است، به عقيده واعظ، گسترش جنگ در غزه به خاورميانه نيز مي‌تواند توانايي پزشكيان براي تعامل سازنده با غرب را با محدوديت‌هايي روبه‌رو كند. در صورتي كه خصومت‌ها به درگيري همه‌جانبه بين اسراييل و حزب‌الله لبنان كه متحد بسيار نزديك و راهبردي ايران در منطقه است، بدل شود، اين امر مي‌تواند به تنش بيشتر با ايالات متحده نيز منجر شود. به علاوه، اگر جنبش انصارالله يمن، متحد ديگر ايران حملات عليه عربستان سعودي يا امارات متحده عربي را از سر بگيرد و مسير تنش‌زدايي را كه ايران و همسايگان عرب خليج‌فارس آن در چند سال گذشته دنبال مي‌كردند، معكوس كند، ممكن است اين گزاره به تنش بيشتر با غرب منجر شود. انصارالله يمن در درياي سرخ و خليج عدن به حمايت از غزه عليه منافع اسراييل و ايالات متحده در جنگ است، اما تاكنون اين تبادل آتش ميان امريكا و متحدينش از يك سو و نيروهاي انصارالله از سوي ديگر، محدود بوده است.
واعظ در ادامه اين يادداشت ادعايي مي‌نويسد كه بلاتكليفي سياسي در واشنگتن و هرج و مرج در منطقه فضاي زيادي را براي ايالات متحده و ايران براي دستيابي به يك توافق جديد در كوتاه‌مدت باقي نمي‌گذارد. اما دو طرف بايد حداقل تلاش كنند تا برخي تفاهمات غيررسمي را كه در سال 2023 به دست آوردند، به روي ميز مذاكره بازگردانند. هدف از اين تفاهمات غير رسمي ميان تهران و واشنگتن جلوگيري از پيشرفت‌هاي هسته‌اي ايران، جلوگيري از حملات به نيروهاي امريكايي در عراق و سوريه از سوي نيروهاي متحد ايران و محدود كردن روابط نظامي ايران و روسيه در ازاي دسترسي به دارايي‌هاي مسدود شده ايران در خارج از كشور بود. اين امر به بايدن كمك مي‌كند تا تنش‌ها با ايران را در حد پايين نگه دارد و به پزشكيان فرصتي براي بهبود وضعيت اقتصادي ارايه دهد. به‌زعم مدير پروژه ايران در گروه بين‌المللي بحران، اين رويكرد راه‌حلي موقتي است، چراكه تصور توافق هسته‌اي امروز بسيار سخت‌تر از سال 2015 است: مواضع دو طرف سخت‌تر شده است و اعتماد كمي كه در آن زمان وجود داشت به شكل عمده‌اي از بين رفته است، به ويژه به اين دليل كه دولت ترامپ از توافق برجام كنار رفت و عملا بر تنش‌ها با ايران افزود. ايران نيز در پاسخ به توسعه و پيشرفت برنامه هسته‌اي خود مبادرت ورزيد.
به ادعاي واعظ در دوره پزشيكان، به نظر ترديدهاي دو طرف همچنان ادامه داشته باشد. ترديدهاي غرب در مورد توانايي پزشكيان براي دستيابي به توافق از هم‌اكنون در ميان مقامات غربي ديده مي‌شود. از سوي ديگر، تهران نيز با بي‌اعتمادي نسبت به نيات واشنگتن مي‌نگرد، چراكه يك‌بار در دوره ترامپ طعم آن را چشيده است و در دوره بايدن نيز عملا بي‌اعتمادي خود را به چشم ديد. در شرايط كنوني قطعنامه شوراي امنيت سازمان ملل كه توافق سال 2015 را تاييد كرده بود، قرار است در اكتبر 2025 منقضي شود و غرب را از يك اهرم مهم محروم كند: مطابق برجام قرار است در اكتبر ۲۰۲۵ يعني ۱۰ سال بعد از «روز تصويب» محدوديت‌هاي هسته‌اي عليه ايران نيز مانند محدوديت‌هاي تسليحاتي در اكتبر ۲۰۱۸ و محدوديت‌هاي موشكي در اكتبر ۲۰۲۳ برداشته شود. مهم‌تر از آن قرار است قطعنامه ۲۲۳۱ منقضي شود و خاتمه يابد كه در آن صورت بند ۱۱ آن نيز كه مربوط به اسنپ بك يا مكانيسم ماشه است، منتفي شود و برنامه هسته‌اي ايران به‌طور كامل از دستور كار شوراي امنيت خارج خواهد شد.
با اين حال، دولت بايدن در موقعيتي نيست كه قبل از نوامبر بتواند با دولت پزشكيان براي بررسي يك راه‌حل ديپلماتيك پايدارتر براي بحران هسته‌اي و ساير اختلاف‌هاي ميان طرفين تعامل كند. اين وظيفه بار ديگر بر دوش اروپايي‌هايي خواهد افتاد كه از سال 2003 مذاكرات هسته‌اي با تهران را رهبري كرده‌اند. اولين فرصت براي گفت‌وگوهاي جدي در حاشيه نشست مجمع عمومي سازمان ملل در نيويورك در ماه سپتامبر خواهد بود. اگر بايدن براي بار دوم پيروز كارزار شود، زمينه‌سازي براي مذاكرات آتي مي‌تواند به دولت پزشكيان در آينده كمك كرده و مسير براي پيشرفت در رايزني‌ها هموار شود. با اين وجود به باور واعظ در صورت رياست‌جمهوري دوم ترامپ، چنين زمينه‌اي حداقل مي‌تواند به دستيابي به توافق دوجانبه سودمندي با تهران منجر شود كه خطر رويارويي نظامي دو طرف را كاهش دهد و از ورود واشنگتن به باتلاق ديگري در خاورميانه جلوگيري كند. دست‌كم در دور اول رياست‌جمهوري ترامپ، او از حضور نظامي در خاورميانه حمايت نكرد و به نظر مي‌رسد دردور دوم نيز از ورود به اين منطقه پرالتهاب دوري كند.
به‌طور كلي، به نظر مي‌رسد تقابل با غرب، دست‌كم در افقي كوتاه‌مدت، در دوره پزشكيان همچنان برقرار باشد. اگرچه تيم سياست خارجي پزشكيان، آن‌طور كه از گمانه‌زني‌ها، شواهد و وعده‌هاي انتخاباتي‌اش بر مي‌آيد، او و تيمش رويكرد تعامل با غرب را پيگيري خواهند كرد، اما چشم‌انداز تلاش‌ها به دلايلي مبهم است: اول اينكه انتخابات ماه نوامبر در امريكا مي‌تواند بر روند اين تعامل تاثيرگذار باشد. دوم اينكه، جنگ در منطقه همچنان ادامه دارد و تنش در مرز لبنان ميان اسراييل و حزب‌الله لبنان، متحد نزديك ايران تشديد شده است. سوم اينكه، شرايط جهان امروز با شرايط سال 2015 به كلي متفاوت است و برخي ناظران بر آنند كه امكان احياي برجام به هيچ روي ممكن نيست. پس به نظر مي‌رسد پزشكيان در مسير احياي توافق هسته‌اي و برداشتن تحريم‌ها راه دشواري پيش روي دارد. واعظ در ادامه نوشت: تغيير رويكرد در سياست خارجي ايران در دوره پزشكيان آشكار است و دستياران و نزديكان او همچون محمدجواد ظريف، وزير امور خارجه اسبق ايران نيز كساني هستند كه خواهان تعامل با غرب براي برداشتن تحريم‌ها هستند. علي واعظ در اين مقاله ادعايي آورده همزمان با روي كار آمدن پزشكيان، اين فرصت ايجاد شده تا ايالات متحده و اروپا به‌طور سازنده با او و كابينه تحت رهبري‌اش تعامل داشته باشند و زمينه را براي بازگشت به ميز مذاكرات هموار كنند. اين اقدامات دست‌كم در آينده راه را براي تعامل بيشتر بر سر توافقي پايدارتر فراهم خواهد كرد.