کتاب تاريخ تحولات سياسي مشروطه منتشر شد
نگاهی تازه به انقلاب مشروطیت
اخيرا كتابي با عنوان «تاريخ تحولات سياسي مشروطه» كه پژوهشي جديد و نسبتا جامع از انقلاب مشروطيت ايران از آغاز وقوع تا تشكيل نظام جديد و تحولات پس از آن تا آستانه تغيير سلطنت است، منتشر شده. در پيشگفتار درباره اين انقلاب چنين آمده است: انقلاب مشروطيت و تحولات پس از آن محصول علل و عوامل متعدد تاريخي، اجتماعي، سياسي، اقتصادي و فرهنگي بود كه بر اساس آرمان‌هايي ازجمله استقلال‌طلبي در برابر سلطه قدرت‌هاي وقت، آزادي‌خواهي در مقابل استبداد سلطنت، عدالت‌خواهي بر مبناي آموزه‌هاي مذهبي و تحول‌خواهي به سبك اروپا، بر بستري از آرمانگرايي باستاني صورت گرفت. اين كتاب در چهار جلد (حدود چهار هزار صفحه و در ده بخش و هر بخش با فصول متعدد) توسط انتشارات «ذكر» به طبع رسيده و مولف آن بهاءالدين شيخ‌الاسلامي است. كتاب مذكور در واقع يك مجموعه مرجع محسوب مي‌شود كه تحولات سياسي در انقلاب مشروطه را بر اساس منابع موجود و به خصوص اسناد وزارت خارجه انگلستان و روسيه تزاري مورد بررسي قرار داده. در زير به معرفي فهرست‌وار برخي از بخش‌هاي مختلف كتاب اشاره مي‌كنيم:
بخش اول به مقدمه‌اي حدود 200 صفحه اختصاص دارد كه حاوي سه فصل است. فصل اول در حدود صد صفحه مروري است بر تحولات غرب به ويژه انگلستان و انقلاب فرانسه به سبب تاثيري كه بر انقلاب مشروطيت ايران داشته. در فصل دوم به تحولات ايران از عصر صفوي تا آخر زنديه پرداخته شده. در فصل سوم نظام اجتماعي ايران مورد بررسي قرار گرفته است.
بخش دوم اختصاص به پيش‌زمينه‌هاي تاريخي از تشكيل سلطنت قاجاريه تا آخر دوره ناصري دارد. حوادث و رويدادهاي زمان آقامحمد خان قاجار، دوره فتحعلي شاه، محمدشاه و ناصرالدين شاه طي چند فصل مورد بحث قرار گرفته. به خصوص طي يك فصل جنگ‌هاي روسيه و ايران با استفاده از خبرهايي كه در لابه‌لاي منابع تاريخي مغفول مانده بررسي و شرح داده شده. همچنين مختصرا درباره ظهور مذهب شيخيه در زمان سلطنتت فتحعلي شاه گزارشي ارايه شده است. در زمان محمد شاه علاوه بر حوادث مهم به ايجاد ديني جديد توسط باب و قيام بابيه طي گزارشي فشرده و نسبتا جامع پرداخته شده است. سپس در عصر سلطنت پنجاه ساله ناصرالدين شاه به رويدادهاي مهم اين عصر ازجمله صدارت اميركبير و عزل و قتل او و امتيازهاي واگذار شده به خارجيان است، ورود شده.
بخش سوم درباره پيش‌زمينه‌هاي فرهنگي انقلاب مشروطه است. در اين بخش طي چند فصل نخست به ظهور «روايتگران تحولات غرب» و بررسي گزارش‌هاي چند شخصيت تاثيرگذار آن اشاره شده و سپس به ظهور منورالفكران توأم با شرح مختصر زندگي و انديشه‌هاي آنها و نقد ديدگاه‌هاي‌شان پرداخته شده است. همچنين مختصري درباره پديده‌هاي جديد فرهنگي اعم از انتشار مطبوعات، تاسيس مدارس مدرن، ترجمه و طبع كتب جديد و نيز انتشار مقالات و كتب انتقادي سياسي بحث شده. در اين بخش مخصوصا نظرات علماي تشيع درباره حكومت همراه با شرح مختصر زندگي آنها مورد بررسي قرار گرفته. در فصل پاياني نيز به بررسي نظرات علما و صاحب‌نظران روحاني در باب مشروطيت توأم با نقد پرداخته شده است.
بخش چهارم كه در واقع شروع موضوع اصلي كتاب يعني انقلاب مشروطه است، اختصاص دارد به سلطنت مظفرالدين شاه و حوادث ايام حكومت او و سپس زمينه‌هاي وقوع انقلاب و وقايع مرتبط با آن ازجمله مهاجرت موسوم به صغري و كبري. در فصول بعدي به چگونگي صدور فرمان تاسيس نظام مشروطه سلطنتي، تشكيل مجلس شوراي ملي، تدوين قانون اساسي و مقاومت‌هايي كه در برابر نظام جديد مي‌شد و انشعاب مشروطه‌خواهان به دو جناح و تاسيس انجمن‌هاي ايالتي و ولايتي و نيز احزاب سياسي متعدد پرداخته شده. در ادامه از وقايع سلطنت محمدعلي شاه و اختلافات مشروطه‌خواهان با دربار و با يكديگر و حوادث مربوط به تدوين متمم قانون اساسي كه نقطه عطفي در انقلاب و تاريخ ايران محسوب مي‌شود، ياد شده. به خصوص به ترور شاه، قتل اتابك و سپس تشكيل كميسيون تطبيق متمم قانون اساسي با شرع توسط علماي مشروطه‌خواه و حوادث مربوط به آن و سرانجام تصويب متمم قانون اساسي اشاره شده.
بخش پنجم مرتبط است با كودتاي محمدعلي شاه كه طبق اسناد موجود با حمايت دو قدرت روس و انگليس صورت گرفت و سپس قيام ستارخان و باقرخان در تبريز و گسترش دوباره موج مشروطه‌خواهي در سراسر كشور و ازجمله قيام‌ها و شورش‌هايي كه در جنوب و به خصوص فارس اتفاق افتاد.
بخش ششم در مورد مشروطه دوم يا مشروطه‌اي جديد تحت فرمان انگلوفيل‌هاست. حوادث مهم اين بخش عبارتند از: عزل محمدعلي شاه و تبعيد او به روسيه، شروع سلطنت احمدشاه در كودكي، اعدام شيخ فضل‌الله نوري، تشكيل دو فرقه سياسي دموكرات و اعتدالي و اختلافات آنها، سركوب انقلابيون سابق، تشكيل تيم ترور توسط فرقه دموكرات و قتل بهبهاني و خانه‌نشين شدن طباطبايي، تبعيد تقي‌زاده، كشف ترور آخوند خراساني توسط فرقه دموكرات، قيام قشقاييان در فارس و جنگ‌هايي كه ميان آنها و ايل خمسه با رهبري قوام‌الملك صورت گرفت و قتل او، ناامن شدن جنوب براي تجارت بريتانيا، بازگشت مجدد شاه مخلوع و شكست نهايي او، شورش سالارالدوله، كودتاي دوم انگلستان و روسيه و دولت عليه مجلس شوراي ملي، سركوب مشروطه‌خواهان آذربايجان توسط سالدات‌هاي روس و اعدام ثقه‌الاسلام و هشت تن ديگر، شروع حكومت صمدخان و فرار انقلابيون به عثماني.
بخش هفتم شرح مختصري است از جنگ جهاني اول و حوادث و سپس مصائب اين دوران در ايران. ازجمله به وقايع پنج بخش مملكت يعني مركز، جنوب، شمال، غرب و شرق پرداخته شده. از حوادث مهم اين دوره چهارساله شروع سلطنت احمدشاه، تشكيل مجدد مجلس شوراي ملي و سپس كودتاي سوم انگلستان و روسيه بر ضد مجلس، گرايش مشروطه‌خواهان به آلمان و اتحاد با اين قدرت و عثماني، مهاجرت مشروطه‌خواهان به صفحات غربي و سرانجام به عثماني، جنگ‌هاي انقلابيون با قواي متفقين در سراسر مملكت و شكست آنها، تشكيل دولت در تبعيد مهاجران، وقوع انقلاب كمونيستي در روسيه و تاثير آن در ايران، طرح تشكيل يك دولت مسيحي توسط متفقين در آذربايجان و كردستان و كشتار بيش از صد هزار نفر از اهالي، ورود قواي عثماني به ايران و اشغال غرب كشور تا همدان، بازگشت مهاجران و حكومت آنان بر صفحات غربي، بازگشت عثمانيان و شكست انقلابيون، جنگ‌هاي قواي انگليس با عشاير جنوب و شرق، سركوب قشقايي‌ها و سوزاندن مزارع و غارت محصولات آنها و به اسارت بردن زنان و كودكان توسط انگليسي‌ها، تشكيل «پليس جنوب» توسط انگلستان، خيانت سران ايل به صولت‌الدوله و شكست او، سركوب قيام‌هاي جنوب در سال پاياني جنگ، اعدام بيش از صد تن از اعضاي ايراني پليس جنوب توسط انگليسي‌ها، جنگ‌هاي انگليسي‌ها با نهضت جنگل، اوج‌گيري قحطي و انواع بيماري‌ها ازجمله آنفلوآنزاي قاتل در جهان و ايران و كشته شدن ميليون‌ها نفر، پيروزي متفقين به كمك امريكا.
بخش هشتم اختصاص دارد به شروع تسلط يكجانبه انگلستان بر ايران، طرح زير قيموميت بردن ايران، قيام عمومي عليه اين طرح با رهبري مدرس، مخالفت احمدشاه با طرح، حمايت علماي نجف از شاه جوان، سقوط وثوق‌الدوله عامل قرار داد بر اثر قيام عمومي.
بخش نهم تحت عنوان مقدمات تغيير سلطنت به حوادث پس از قيام عليه طرح قيموميت و شروع برنامه انگلستان براي تغيير سلطنت اختصاص دارد. در اين بخش به موضوعات زير پرداخته شده است: سياست جديد راهبردي بريتانيا در ايران، تشكيل مجمعي از انگلوفيل‌ها براي پيشبرد برنامه‌هاي بريتانيا، نفوذ بلشويسم در افكار عمومي، تشكيل دولت كمونيستي در گيلان، كودتاي «كمونيست‌هاي انگليسي» عليه كوچك‌خان جنگلي، تسلط خياباني بر تبريز و اعلام «آزاديستان» و قتل او، شورش سميتقو و جنايات او، تغييرات پي در پي دولت‌ها، انتخاب رضاخان ميرپنج به فرماندهي قواي قزاق توسط آيرون‌سايد، كودتاي سوم حوت (اسفند) توسط رضاخان و سيدضيا، تشكيل «كابينه سياه»، سردار سپه شدن رضاخان، پيشرفت روزافزون سردارسپه با حمايت سفارت انگليس، سركوب شورش‌ها و نهضت جنگل توسط سردارسپه، توافق انگلستان و شوروي بر سر ايران، سركوب كمونيست‌هاي گيلان، واگذاري نفت شمال به امريكا، خارج شدن اجباري احمدشاه از كشور. بخش دهم نيز به مروري بر موضوعات مهم كتاب، جمع‌بندي و بررسي نظرات پژوهشگران درباره انقلاب مشروطه اختصاص دارد. اميد است اين كتاب مورد استفاده عموم و به خصوص پژوهشگران قرار بگيرد.
علاقه‌مندان مي‌توانند از انتشارات ذكر (با شماره تلفن 021 6641 0041) كتاب را ابتياع كنند.