اشاره - اميد است؛ چاپ و انتشار ويژه‌نامه رونمايي از اسناد ديپلماسي جنبش‌مشروطه، با تيتر «پس‌از يك قرن سكوت» كه تيرماه ۱۴۰۳ در شماره 60-59 هفتهنامه «نيم‌روز» در اختيار مخاطبين گرامي قرار گرفته است، آغازي باشد براي ادامه پژوهش روزنامه‌نگاري ديپلماسي و همچنين پژوهش‌هاي دانشگاهي براي مطالعه اسناد ديپلماسي كشور. چراكه باور داريم؛ رشد، توسعه و تحول مثبت درجهت ثبات، صلح و آرامش ايران فقط در ضرورت پژوهش اسناد ديپلماسي دوقرن اخير نهفته است. همانطور كه رونمايي از اندك اسناد ديپلماسي «جنبش‌مشروطه» به اثبات اين امر پرداخته است.
درآغاز سخن، پس‌از مطالعه آثار نويسندگان، پژوهشگران، خبرنگاران و روزنامه‌نگاران در حوزه‌هاي مرتبط با «جنبش‌مشروطه» در هفتهنامه «نيم‌روز» كه به‌‌پايان ۱۱۷سال رسيده است، مشاهده مي‌شود كه مسائل كلي علم‌‌سياست، دانش‌‌تاريخ، علم جامعه‌شناسي، ابعاد نظامي، حكومت قانون و همچنين مسائل تخصصي‌تر شعر و ادبيات، بررسي روزنامه‌هاي فرانسوي، افكارعمومي و مردم، نقش زنان و حتي هنر تجسمي مجسمه‌سازي «تنديس ملك‌المتكلمين» مورد واكاوي قرارگرفته است.
با تمركز روي مقايسه‌تطبيقي «تاريخ‌شفاهي» جنبش‌مشروطه؛ به قلم شيواي دكتر شيرين بياني، درخصوص نقش تاثيرگذار ملك‌المتكلمين و فرزند ايشان مهدي ملكزاده كه كتاب ۷جلدي «زندگاني ملك‌المتكلمين» را به‌نگارش درآورده‌اند، بهاضافه كار‌گروهي و مشترك با آقايان فريدون مجلسي و محسن روحي‌صفت كه از ديپلما‌ت‌هاي بازنشسته وزارت امورخارجه هستند و براي نخستين‌بار روي اندك «اسناد ديپلماسي» دوره مشروطه كار شده است، همچنين بهاضافه بررسي آثار چاپ شده نويسندگان در ابعادگوناگون پيدا و ناپيداي جنبش‌مشروطه ايران درپايان ۱۱۷سال؛ مي‌توان گفت كه ازتركيب مجموعه اين كوشش‌ها و فعاليت‌هاي روزنامه‌نگاري - دانشگاهي براي جمع‌آوري، توليد و چاپ ويژه‌نامه حاضر، سخن تازه‌اي درعرصه مطبوعات‌كشور قلم‌زده شده است. ازهمين‌روي، دراين معرفي كوتاه و مختصر كوشش مي‌شود تا به ابعاد چندگانه شكل‌گيري اين پژوهش روزنامه‌نگاري در هفتهنامه «نيم‌روز» و به‌منظور آشنايي بيشتر مخاطبين گرامي پرداخته شود.
چگونگي پژوهش روزنامه‌نگاري
نخست مي‌توان گفت؛ دكتر شيرين بياني، نويسنده، پژوهشگر و استاد بازنشسته دانشگاه و يكي‌از مطرح‌ترين استادان حوزه تخصصي «تاريخ مغول و مغول‌شناسي» در ايران و جهان، به‌لحاظ پيشينه خانوادگي؛ نتيجه ملك‌المتكلمين از مهم‌ترين چهره‌هاي سياسي - تاريخي جنبش مشروطه ايران و نوه دختري مهدي ملكزاده نويسنده كتاب ۷جلدي «تاريخ مشروطيت ايران» است. بنابراين ايشان كوشش مي‌كند تا با بيان بخشي‌از خاطرات شفاهي تاريخي - خانوادگي كه از دوران‌كودكي با آنها آموزش ديده، رشد پيدا كرده و در مسير سيرتاريخ زمانه به آموختن دانشگاهي و سپس تدريس و پژوهش در دانشكده تاريخ پرداخته‌اند، اكنون به بازكردن بخش ديگري از اين رويداد تاريخي در دوره محمدعلي‌شاه قاجار و البته با اتكاء به تاريخ‌شفاهي كه توسط پدربزرگ ايشان مهدي ملكزاده انجام شده، بپردازند. در ادامه اين پژوهش روزنامه‌نگاري، از آن‌جا كه طي ۶سال كوشش براي استخراج و مطالعه اسناد آرشيو وزارت امورخارجه از سال ۱۳۹۶ تا سال ۱۴۰۲ توانسته بودم در سبك و روش بررسي خطي اسناد دوره قاجار، پهلوي‌اول و پهلوي‌دوم تا سال ۱۳۴۶ به اندك اسناد ديپلماسي جنبش‌مشروطه، نه براساس جست‌وجوي موضوعي، بلكه باتوجه به موضوع پژوهش كتاب‌هاي روزنامه‌نگاري‌ام دست پيدا كنم، درمشورت با آقاي دكتر محمدجواد حق‌شناس تصميم گرفته شد باتوجه به محتوا و تطبيق سال تاريخي اين اسناد با جنبش مشروطه به پژوهش مشترك و گروهي «روزنامه‌نگار- ديپلمات» اقدام كنيم. از پيوند اين ايده و فكر، همانطور كه مخاطبين محترم هفتهنامه«نيم‌روز» پس‌از مطالعه آن مشاهده خواهند كرد، در ادامه بيان «تاريخ شفاهي» دكتر شيرين بياني، روزنه‌اي از محتواي «آرشيو اسناد ديپلماسي جنبش مشروطه» گشوده مي‌شود. برهمين اساس بود كه ما كوشش كرديم درجهت تكميل اين رويداد تاريخي و تاثيرگذار در ايران، هرچند كه نتيجه آن جنبش سياسي - تاريخي همراه بوده با شكست، يگ گام تازه‌برداريم. سپس در ادامه اين مسيرتازه، دكتر محمدجواد حق‌شناس، صاحب‌امتياز و مديرمسوول هفتهنامه «نيم‌روز»، با مديريت مجموعه آثار نويسندگان و پژوهشگران دانشگاهي و همچنين خبرنگاران و روزنامه‌نگاراني كه زحمت بسياري براي تكميل اين پروژه كشيدند، كوشش كرد تا به خلق اثري نو كه همه ابعاد پژوهشي در رابطه با اين موضوع تاريخي را دربر مي‌گيرد، نتيجه‌اي تازه در عصر معاصر ارايه شود.
ازهمين‌روي، در ادامه لازم است براي روشن‌تر شدن چگونگي مسير اين پژوهش‌روزنامه‌نگاري نو، به برخي از موارد، هرچند كوتاه و خيلي مختصر از ديدگاه پژوهش روزنامه‌نگاري اشاره شود، به اين اميد كه مسير طي شده تجربه‌اي شود براي آساني و سرعت كار بهينه پژوهشگران و روزنامه‌نگاراني كه مي‌خواهند با ماندن در ايران سهمي از رشد، توسعه و پيشرفت كشور باهمه معضلات شناخته شده و مشكلات ناشناخته پيش‌روي داشته باشند.
معضلات شناخته شده و مشكلات غيرقابل پيش‌بيني پژوهش روزنامه‌نگاري
پژوهش در حوزه روزنامه‌نگاري ديپلماسي اصلا كار راحت و آساني نيست. زيرا روزنامه‌نگاران تخصصي حوزه ديپلماسي به‌هنگام تحقيق روي پروژه‌هايي كه مي‌خواهند براي نگارش كتاب اقدام كنند و از منابع سه‌گانه «تاريخ‌شفاهي» در قالب تكنيك مصاحبه يا گفت‌وگو، «تاريخ مكتوب» در قالب فيش‌برداري از كتاب‌هاي به‌نگارش درآمده بومي و به‌خصوص ترجمه استفاده كنند و درآخر هم اگر بتوانند با هزار كوشش، پُشت‌كار و سختي به استخراج و مطالعه «اسناد ديپلماسي» كه داستان پُرپيچ و خمي را به همراه دارد، دست پيدا كنند، براي فعاليت پژوهشي - ميداني خود بايد آمادگي روبه‌رو شده با برخي‌از موارد سخت زير را داشته باشند:
۱- استفاده تك‌بُعدي از منابع كتاب‌هاي انگليسي و فرانسوي‌زبان جنبش مشروطه ايران كه برخي‌از آنها نيز در ايران ترجمه شده‌اند. متاسفانه اين منابع فقط داده‌ها، اسناد، مشاهدات، منابع شفاهي و مكتوب يكطرفه كشورهاي متبوع نويسندگان خارجي را در بر دارد و از مقايسه تطبيقي با داده‌ها، اسناد و تاريخ شفاهي نويسندگان ايراني برخوردار نيستند.
۲- استفاده مكرر و پي‌درپي از كتاب‌هاي نويسندگان فارسي‌زبان كه به‌دليل توقف زمان نزديك به پنج دهه از ادامه تحقيقات اسنادي - تاريخي آنان، اكنون روند تكامل اين پژوهش‌هاي علمي از حركت زمان باز مانده و درنتيجه سخن نو هم خلق نشده است.
۳- از بين بُردن، از بين رفتن و از ياد بُردن منابع پژوهشي نويسندگان فارسي‌زبان در پنج‌دهه گذشته به عمد يا غيرعمد كه از دسترسي عمومي خارج شده‌اند. چه به‌هنگام تجديد چاپ و انتشار نشدن كتاب‌ها و مجلات، و چه به‌هنگام استفاده از كتابخانه‌هاي عمومي و تخصصي كشور كه متاسفانه مخاطبين و مراجعين با ممانعت، كارشكني و سنگ‌اندازي گوناگون روبه‌رو مي‌شوند. حتي درمواردي شنيده مي‌شود كه با سرقت علمي اصل اين منابع پژوهشي و كتاب‌ها كه اندك تغيير جزئي در قلم آنها ايجاد مي‌شود، درنهايت اين آثار قديمي به‌نام افراد معاصر چاپ و منتشر شده و روانه بازار نشر و چاپ كتاب شده‌اند.
۴- عدم‌دسترسي به ميليون‌ها برگ «اسناد ديپلماسي» پس‌از گذر چهاردهه ايستايي كه فقط بخش اندكي از آنها در سال ۱۳۹۵، طبق قانون مجلس شوراي اسلامي درهمايش «رونمايي اسناد محرمانه دوران قاجار و پهلوي‌اول» براي دسترسي عمومي آزاد اعلام شد.
نگاهي به تاريخ معاصر پژوهش اسنادي در ايران
در ادامه مي‌توان بيان كرد كه اين معضل شناخته شده درحالي قابل انديشه و تفكر است كه به ياد بياوريم در دهه‌هاي۳۰ تا ۵۰ خورشيدي، نويسندگان و پژوهشگران بنام ايران مانند ذبيح‌الله صفا، رايزن فرهنگي ايران و دبيركل كميسيون ملي يونسكو در ايران، مهدي بياني بنيانگذار كتابخانه‌ملي، خانبابا بياني متصدي اداره آرشيو اسناد وزارت امورخارجه، علي‌اصغر حكمت رييس‌كميسيون ملي يونسكو در ايران، شجاع‌الدين‌شفا رايزن فرهنگي، سعيد نفيسي رايزن فرهنگي، محمود افشار روزنامه‌نگار نامدار ايران و بسياري ديگر از نخبگان و فرهيختگان ايران در زمان خود توانسته بودند به اسناد ديپلماسي وزارت امورخارجه پهلوي‌دوم براي نوشتن مقالات، كتاب‌ها و در كل انتقال انديشه‌هاي خود حتي براي روزنامه‌هاي عمومي و مجله‌هاي تخصصي آن دوره مانند «مجله بررسي‌هاي تاريخي» دسترسي داشته باشند. به‌ويژه اينكه، طبق مشاهدات انجام شده از اسناد ديپلماسي آن دوره تاريخي، تمام حق و حقوق مالي و اقتصادي پژوهشگران، نويسندگان و روزنامه‌نگاران ازسوي وزارت‌فرهنگ پهلوي، دانشگاه‌تهران و مطبوعات پرداخت مي‌شد و ديپلمات‌ها، كارشناسان و كارمندان وزارت امورخارجه پهلوي‌دوم از هيچ‌گونه منفعت مادي اقتصادي و حتي مالكيت معنوي درنگارش كتاب‌هاي اسنادي به‌هنگام انجام فعاليت رسمي در وزارت امورخارجه برخوردار نبودند.
برقراري عدالت دسترسي آزاد به اسناد ديپلماسي
درسخن پاياني مي‌توان گفت؛ در بررسي معرفي ويژه‌نامه «پس‌از يك قرن سكوت» هفتهنامه «نيم‌روز»، نتيجه و روزنه‌اي كه از ابعاد پيدا و ناپيداي «جنبش مشروطه» درپايان ۱۱۷ سال به دست آمده و اكنون به روي مخاطبين عمومي و تخصصي جامعه ايراني گشوده مي‌شود، اين است كه: از بيان و تجربه «تاريخ‌شفاهي»، استخراج و مطالعه «اسناد ديپلماسي» و همچنين پژوهش‌هاي دانشگاهي و روزنامه‌نگاري نويسندگان حاضر دراين پژوهش روزنامه‌نگاري گروهي كه به ابعاد گوناگون «جنبش‌مشروطه» پرداخته‌اند، اكنون اين شناخت حاصل مي‌شود كه حتما ابعاد و زواياي ناشناخته ديگري هم وجود دارد كه خوشبختانه اسناد ديپلماسي كشور در سه دوره مطالعه خطي قاجار، پهلوي‌اول و پهلوي‌دوم مي‌تواند ما را به سمت‌وسوي شناخت واقعيت‌هاي بيشتر و درنتيجه روشن‌‌شدن حقيقت «جنبش‌مشروطه ايران» هدايت و رهنمون كند. بنابراين، اكنون اين نياز ضروري براي كشور به وجود آمده است تا با استخراج و در دسترس قراردادن اسناد ديپلماسي جنبش‌مشروطه ايران، درجهت مطالعه و پژوهش‌هاي بيشتر نويسندگان، پژوهشگران و روزنامه‌نگاران كه در ويژه‌نامه «جنبش‌مشروطه» به بسياري از ابعاد و زواياي پيدا و ناپيداي آن پرداخته‌اند، اما شرايط و امكانات دسترسي به داده‌هاي اسنادي به عنوان منابع اوليه تاريخ همچنان براي آنان و حتي ساير شخصيت‌هاي علمي كشور فراهم نيست، ازسوي مقامات و مسوولان مربوطه دست ياري بلند شود تا درنهايت «عدالت دسترسي آزاد به منابع اسناد ديپلماسي» دركشور تحقق يافته و اجرايي شود. ضمن‌اينكه، اشاره به اين نكته هم دور از خِرد و انديشه نيست كه وقتي سرقت‌علمي برپايه اقتصاد دولت رانتي در جامعه‌اي فراگير شود؛ بدون شك و ترديد، تحريف و جعل تاريخ همه اركان سياسي، اقتصادي، اجتماعي، فرهنگي و... كشور را درخواهد نورديد. بنابراين ضروري است تا با اجازه دسترسي به منابع اوليه داده‌ها و اسناد دوقرن اخير ايران، برپايه «عدالت دسترسي آزاد به منابع اسناد ديپلماسي»، بي‌هيچ تبعيضي براي همگان، و درنتيجه نوشتن كتاب‌هاي تاريخي توسط پژوهشگران دانشگاهي و روزنامه‌نگاران عمومي و تخصصي درهمه ابعاد گوناگون آن، نسبت به شناخت بحران‌هاي مستمر دوقرن اخير آگاهي پيدا كنيم و به درمان بيماري به وقت درد بپردازيم. چنانچه ما هنوز هم پس‌از گذر يك قرن سكوت از جنبش‌مشروطه در ايران «هيچ» نمي‌دانيم.
ازهمين‌روي، مي‌توان اندك كوشش و فعاليت مختصر اما مفيد، سازنده و بهينه پژوهش روزنامه‌نگاري هفتهنامه «نيم‌روز» براي اجراي پروژه «جنبش مشروطه» درپايان ۱۱۷ سال و درقالب سه‌طرح «تاريخ شفاهي»، «رونمايي از اسناد ديپلماسي» و همچنين پرداختن به آثار نويسندگان و پژوهشگران دانشگاهي و خبرنگاران و روزنامه‌نگاران كشور را كه درنتيجه همه معضلات شناخته‌شده و البته مشكلات ناشناخته پيش‌روي كه هنوز «هيچ» از آنها نمي‌دانيم؛ به فال نيك گرفت.
چرا كه درنهايت امر مي‌توان ازطريق ارايه راه‌حل برون رفت كشور از بحران‌هاي ممتد و مستمر سالانه حداقل دوقرن اخير، حتي‌از طريق مطالعه و پژوهش عميق و پرچالش «جنبش‌مشروطه»، اين آگاهي‌جمعي را در جامعه پرتلاطم ايران امروزي شكل داد كه به قول زنده‌ياد عليرضا شجاع‌پور، ديپلمات و شاعر معاصر:
«وطن يعني هدف، يعني شهامت
وطن يعني شرف، يعني شهادت
[...] وطن يعني شكوهِ سرفرازي
وطن يعني ز عالم بي‌نيازي
وطن يعني گذشته، حال، فردا
تمام سهم يك ملت ز دنيا
وطن يعني چه آباد و چه ويران
وطن يعني همين‌جا يعني ايران»
منبع: كتاب شعر: وطن يعني همين‌جا يعني ايران- سروده: عليرضا شجاع‌پور- انتشارات اقبال- سال ۱۳۸۲.
٭نويسنده، پژوهشگر و روزنامه‌نگار ديپلماسي