فاطمه كريم‌خان
قبل از معدنجوي طبس، معدن آبيل كرمان بود، قبل از آن معدن طزره دامغان بود، قبل از معدن طزره، معدن يورت آذرشهر بود، همين طور بگيريد و برويد عقب، استخراج «زغالسنگ» در ايران، همان كارگري معدني است كه سخت‌ترين كار دنياست و البته بايد گفت كه در ايران حتما يكي از ناامن‌ترين شغل‌هاي ممكن هم هست.
در حادثه معدن يورت آذرشهر، طي پنج روز تلاش از سيزدهم تا نوزدهم ارديبهشت ماه سال نود و شش، شمار اجساد بيرون كشيده شده از زير آور در نهايت به 43 نفر رسيد، در حادثه معدن طزره دامغان 6 نفر جان باختند، در حادثه معدن آبيل يك نفر كشته شد و حالا براساس اعلام خبرگزاري تسنيم در معدنجوي طبس گفته مي‌شود كه بيش از 50 كارگر جان خود را از دست داده‌اند. اين در حالي است كه وزير كشور تعداد جانباختگان را 31 نفر اعلام كرده است. شرح حادثه در همه جا يكي است، تونل‌هاي بن‌بست، تجمع گاز متان، ريزش ديوار، انفجار، بسته شدن مسير خروج، خفگي، سوختگي و مرگ. به همين راحتي.
ايران بزرگ‌ترين ذخاير زغالسنگ در منطقه خاورميانه را در اختيار دارد، در حالي كه در شهر‌ها به نظر مي‌رسد كه زغالسنگ محصولي متعلق به انتهاي تاريخ است و معادن آن بعد از پايان فيلم «دره من چه سرسبز بود» به فراموشي سپرده شده‌اند، استخراج زغالسنگ در بسياري از جاهاي دنيا همچنان ادامه دارد و مصرف آن در صنايع سنگين، توليد فولاد و سيمان و ...رايج است. انرژي مورد نياز تامين بخشي از برق و گاز مايعي كه استفاده مي‌كنيم از زغالسنگ تامين مي‌شود، حتي توليد برخي داروها، مواد آرايشي و محصولات بهداشتي هم نيازمند مصرف زغالسنگ هستند.
آمار‌هاي مختلف در مورد اينكه چه تعداد معدن فعال زغالسنگ در كشور داريم، اعداد مختلفي را ارايه مي‌كنند. از مجموع آنها به نظر مي‌رسد كه بين 121 تا 151 معدن فعال زغالسنگ در كشور وجود دارد كه برخي از آنها تنها در بخشي از سال فعالند در حالي كه برخي ديگر در تمام سال فعال هستند، برخي از آنها در دو شيفت كارگر دارند و برخي از آنها سه شيفت كار مي‌كنند.
هر تن زغالسنگ درجه يك در حال حاضر در بازار جهاني حدود 63 يورو قيمت دارد كه قيمت آن به نسبت سال 1400 كه حدود 30 يورو براي هر تن بود، دوبرابر شده است. حقوق كارگران معادن زغالسنگ كه بر اساس قانون كار تعيين مي‌شود از سال 1400 تا امروز، يعني طي سه سال گذشته دوبرابر نشده است.
عمده ذخاير زغالسنگ كشور در منطقه طبس قرار دارد، تخمين زده مي‌شود كه ذخاير زغالسنگ در طبس حدود 2750 ميليون تن است، بعد از آن البرز مركزي با ذخايري معادل 505 ميليون تن در جايگاه دوم است، در كرمان 315 ميليون تن ذخاير زغالسنگ شناسايي شده است، در البرز شرقي و البرز غربي هم به ترتيب 41 ميليون تن و حدود 6 ميليون تن ذخيره زغالسنگ شناسايي شده كه بخشي از آن در حال استخراج است.
علاوه بر اينكه آمار دقيقي در مورد اينكه چند معدن زغالسنگ در حال حاضر در كشور فعال هستند وجود ندارد، آمار دقيقي در مورد اينكه چند كارگر در بخش استخراج معادل زغالسنگ كار مي‌كنند هم وجود ندارد، تمام آماري كه ما در اختيار داريم در مورد شركت‌هاي بزرگ استخراج زغالسنگ و تغييرات سهام آنها در بورس است، نه از آدم‌ها و اسامي آنها.
معادن زغالسنگ هم مثل باقي معادن كشور اغلب وقتي مورد توجه قرار مي‌گيرند كه حادثه‌اي در آنها رخ داده باشد و حالا اين قرعه به نام معدن معدنجو در طبس افتاده است. منطقه‌اي كه حادثه معدني اخير در آن رخ داده، سايت معدني پروده نام دارد. چهار يا پنج شركت مهم استخراج زغالسنگ در اين منطقه معدن دارند كه بزرگ‌ترين و قديمي‌ترين آنها شركت معدن زغالسنگ طبس است. كارگران اين شركت بومي هستند و در روستاها و شهرهاي نزديك معدن زندگي مي‌كنند. غير از اين، شركت‌هاي معدني ديگري كه در منطقه مشغول بهره‌برداري هستند عموما از كارگران غيربومي استفاده مي‌كنند. اغلب اين كارگران از استان‌هاي گلستان و سيستان و بلوچستان مي‌آيند. شيفت‌هاي كاري آنها به صورت دو هفته كار، دو هفته تعطيلي است. در طول دو هفته كاري، كارگران هر روز در دو نوبت از هشت صبح تا دوازده شب در معدن‌ها كار مي‌كنند. تعداد كارگراني كه در اين محوطه معدني كار مي‌كنند بين سه تا چهار هزار نفر است. منطقه معدني پروده حدود صد كيلومتر از اولين شهر نزديك فاصله دارد. مار و عقرب در آن فراوان ديده مي‌شود و بيمارستان در آن وجود ندارد، بخشي از جاده آن آسفالت شده است در حالي كه بخش‌هايي از منطقه حتي جاده آسفالته هم ندارند. يك ايستگاه آتش‌نشاني كوچك در اين منطقه وجود دارد و بيمارستاني در آن افتتاح نشده است، اگر قرار باشد آمبولانسي به منطقه برسد و حادثه‌ديده‌اي را جابه‌جا كند، اين انتقال مجروح اقلا يك ساعت زمان مي‌برد. تا سال گذشته كارگران غيربومي كه در اين منطقه كار مي‌كردند در كانكس زندگي مي‌كردند. از سال گذشته يك سوله رفاهي در منطقه ساخته شده است كه بخشي از كارگران را در آن اسكان داده‌اند. غير از آشپزخانه كه غذاي كارگران را تامين مي‌كند و لباس و كفشي كه توسط شركت‌ها تامين مي‌شود، امكانات رفاهي ديگري در منطقه وجود ندارد.
شركت معدنجو، يكي از چند شركتي است كه در اين منطقه معدني مشغول بهره‌برداري از سه معدن اي، بي و سي است. مديرعامل شركت سهامي خاص معدنجو كه در حال حاضر در حال بهره‌برداري از معدن « معدنجو» در طبس است، فردي است به نام محمد مجتهدي‌زاده كه تلاش‌ها براي تماس گرفتن با او بي‌نتيجه مانده است، پيش از او در آگهي‌هاي رسمي شركت از دو نفر ديگر به نام‌هاي عزت‌الله قاسمي به عنوان رييس هيات‌مديره به نمايندگي از شركت «نداي رهاوي (سهامي خاص)» و همين‌طور علي شيرزاد يكتاپرست به عنوان نايب‌رييس هيات‌مديره به نمايندگي از شركت تعاوني معدني فراروي ثبت شده است. رييس هيات‌مديره شركت فراروي در حال حاضر محمد مجتهدي‌زاده است و عزت‌الله قاسمي، نايب‌رييس هيات‌مديره شركت نداي رهاوي است. جست‌وجو در مورد اينكه شركت‌هاي مادر دو شركت بالادستي شركت معدنجو چه كساني هستند به زمان بيشتري نياز دارد، اما تا اين لحظه به نظر مي‌رسد خلاف حادثه معدن يورت كه يك كنسرسيوم اقتصادي زيرمجموعه يكي از بنياد‌هاي عمومي در آن دخيل بوده است، در حادثه معدن معدنجو با يك شركت خصوصي رو‌به‌رو هستيم.
تا ظهر روز يكشنبه، حدود 16 ساعت بعد از حادثه معدن معدنجو، روشن شده كه تعداد كشته‌هاي اين حادثه معدني بيش از پنجاه نفر است. در خراسان جنوبي سه روز عزاي عمومي اعلام شده و درخواست‌ها براي اعلام عزاي عمومي در سراسر كشور در حال افزايش است.
مديركل مديريت بحران استانداري خراسان جنوبي در توضيح اينكه چه اتفاقي در معدن افتاده، گفته است كه «ساعت ۲۱ شب گذشته (شنبه سي و يك شهريور 1403) تصاعد آني گاز متان در محل يكي از تونل‌هاي معدن زغالسنگ شركت معدنجو رخ داد كه موجب انفجار شد. در زمان حادثه انفجار ۶۹ كارگر در بلوك سي و بي اين معدن زغالسنگ در طبس مشغول كار بودند.»
بلوك بي و سي معدن زغالسنگ معدنجو حدود دو كيلومتر از هم فاصله دارند، تجمع گاز و انفجار عامل حادثه در معدن بوده است. دبير اجرايي خانه كارگر طبس در مورد حادثه به ايلنا گفته: «نشت گاز از بلوك سي معدن شركت معدنجو آغاز شده و از آنجا كه تهويه اين بلوك از طريق بلوك بي انجام مي‌شود، بلوك بي هم درگير نشت گاز شده است. علت حادثه خروج گاز متان و سپس منواكسيدكربن بوده است. بازه مجاز متان در معادن زغالسنگ 0.4 درصد و بازه مجاز گاز منواكسيدكربن 35 ppm (مقدار ماده در ميليون) است، اما در زمان وقوع حادثه مقدار متان موجود در هوا حدود 5 و مقدار منواكسيدكربن 1500 پي‌پي‌ام بوده است.» شركت‌هاي استخراج زغالسنگ براي سنجش گازهاي خفه‌كننده در محيط معدن، از دستگاه‌هاي HSE كه براي سنجش سلامتي محيط كاربرد دارد و براي تخليه كردن اين گازها هم از دستگاه‌هاي جت فن استفاده مي‌كنند. گفته مي‌شود كه دستگاه سنجش سلامت محيط شركت معدنجو دچار اشكال بوده و استفاده از دستگاه‌هاي جت فن هم در منطقه پروده تنها توسط يكي، دو شركت انجام مي‌شود و باقي شركت‌ها چنين امكاناتي را براي كارگران و محيط كاري‌شان فراهم نكرده‌اند. اظهارات دبير اجراي خانه كارگر توسط جواد قناعت، استاندار استان خراسان جنوبي هم تاييد شده است. آقاي قناعت گفته است عمده نشت گاز مربوط به تونل سي بوده كه هنوز بخش مهمي از آن تخليه نشده و در نتيجه امدادرساني به اين تونل كندتر از امدادرساني به تونل بي انجام شده است.
برخي منابع كه مايل نيستند نام‌شان فاش شود، به «اعتماد» گفته‌اند كه اقلا پنج كارگاه كه هر كدام مي‌تواند بين چهار تا 20 نفر كارگر داشته باشد درگير نشت گاز بوده‌اند و گمانه‌زني‌ها در مورد افزايش شمار كشته‌شدگان هم ناشي از همين مساله است كه هنوز نمي‌توان به روشني اعلام كرد كه چند نفر در كارگاه‌هاي درگير نشت گاز حضور داشته‌اند.
در حالي كه برخي خبرنگاران محلي مي‌گويند روزنامه‌نگاران مستقل را به منطقه راه نمي‌دهند و تنها برخي نيروهاي صدا و سيما توانسته‌اند به محل حادثه وارد شوند. رييس‌جمهوري، رييس قوه قضاييه، رييس قوه مقننه، معاون رييس‌جمهوري و رييس دادگستري استان خراسان جنوبي، تاكنون دستور رسيدگي ويژه به اين فاجعه ملي را صادر كرده‌اند. وزير كار، وزير صمت، وزير كشور و وزير بهداشت مامور رسيدگي به جزييات حادثه شده‌اند. وزير كشور، وزير كار و وزير صمت، رييس هلال‌احمر كشور، مديرعامل هلال‌احمر خراسان جنوبي، استاندار خراسان جنوبي و جمع ديگري از نيروهاي امدادي در صحنه حادثه حضور دارند و رسانه‌ها عكس‌هايي از كيسه‌هاي سياه اجساد معدنكاران را كه تا به حال بيرون كشيده شده است، منتشر كرده‌اند.
فاطمه مهاجراني، سخنگوي دولت ضمن تسليت حادثه معدن زغالسنگ طبس اطمينان داده است كه دولت از حادثه‌ديدگان پشتيباني خواهد كرد. احمد ميدري، وزير كار هم در بيانيه‌اي ضمن تسليت حادثه معدن زغالسنگ معدنجو به مردم و جامعه كارگري كشور، تعهد داده است كه حادثه را پيگيري و گزارش دقيقي در مورد قصور و تقصير احتمالي در مورد آن منتشر كند.
با در نظر گرفتن اينكه گفته مي‌شود 69 نفر در زمان وقوع حادثه در معدن معدنجو مشغول كار بوده‌اند، احتمال اينكه شمار كشته‌شده‌هاي اين حادثه افزايش پيدا كند، وجود دارد.
حادثه در معدن و به خصوص معدن زغالسنگ، بخشي از آن چيزي است كه كارگران «عادي» قلمداد مي‌كنند، عبدالله يك كارگر معدن كه در كرمان كار مي‌كند و خرداد ماه امسال برادرش را در حادثه معدن آبيل از دست داده است، مي‌گويد: «معدن همين است، زنده وارد مي‌شويد ولي معلوم نيست كه از آن زنده خارج شويد.» ريزش ديواره‌هاي زغالسنگ، گاز گرفتگي و برخورد با واگن‌هاي انتقال زغالسنگ، از مهم‌ترين حوادثي است كه جان معدنكاران در معادن زغالسنگ را تهديد مي‌كند. انواع آسيب‌هاي استخواني شامل شكستگي‌ها، آسيب‌هاي شنوايي به دليل استفاده از مواد منفجره و آسيب‌هاي تنفسي به دليل تنفس خاك زغالسنگ و متان در ميان معدنكاران شايع است. يك پژوهش دانشگاهي در سال 97 روي تعدادي از كارگران معدن زغالسنگ نشان داده است كه كيفيت زندگي كارگران معدن زغالسنگ با افزايش سن آنها كاهش معناداري پيدا مي‌كند كه نشان‌دهنده آسيب فراوان و زيانبار بودن شغل كارگري در معدن‌هاي زغالسنگ است، كارگران معدن، مطابق قانون حداقل حقوق وزارت كار، حقوق دريافت مي‌كنند.
حوادثي كه منجر به مرگ يك‌باره تعداد زيادي از كارگران معدن مي‌شوند و توجه‌هاي رسانه‌اي را به خود جلب مي‌كنند، تنها نوك كوه يخ حوادث معدن‌هاي زغالسنگ، حوادث معدن به‌طور كلي و حوادث كار در يك تصوير وسيع‌تر هستند. گزارش سالانه پزشكي قانوني در سال 1402 نشان مي‌دهد كه تنها در يك‌سال دو هزار نفر كارگر در مشاغل مختلف به دليل حوادث مرتبط با كار جان خود را از دست داده‌اند، يعني هر روز بيش از 5 نفر كشته شدند، حتي در روزهاي تعطيل رسمي.