اشاره- پژوهشگران و روزنامه‌نگاران براي سخن گفتن و قلم زدن درباره شناخت تحولات تاريخي ديرينه ايران تا به امروز نياز به چه شرايط و امكاناتي دارند؟ در پاسخ به اين سوال مي‌توان گفت علاوه بر مشاهدات و تجربه‌هاي ميداني، پژوهشگران و روزنامه‌نگاران بايد بتوانند با اتكا به ميليون‌ها داده و اسناد تاريخي، در گام دوم و در ميان‌مدت به مرحله شناخت درك و فهم مسائل روز رسيده تا در گام سوم و در بلندمدت بتوانند فقط با يك گام بيشتر برداشتن، فرداي نزديك و دور كشور را مشاهده و بررسي كرده و براي اهداف بلندمدت آن حداقل در حرفه تخصصي خود برنامه‌ريزي كنند. براي اين منظور، براي هر شخصيت پژوهشگر و روزنامه‌نگاري، به‌ويژه در حوزه‌هاي تخصصي، اين نياز ضروري وجود دارد تا به منابع اسنادي و پژوهشي كه جزو نيازهاي حياتي او محسوب مي‌شوند، بدون هيچ مانع و كارشكني دسترسي داشته باشند. در همين راستا مي‌توان گفت؛ اين منابع‌حياتي شامل كتاب‌ها به ويژه كتاب‌هاي تخصصي، ترجمه‌ها، سفرنامه‌هاي خارجي و ايراني، آرشيو روزنامه‌ها و مجلات، اسناد صوتي و تصويري، عكس و آثار ملي در موزه‌ها و... هستند كه در ايران، دسترسي به اين منابع از طريق امكانات دولتي كه موظف به جمع‌آوري، حفظ و نگهداري از اين مجموعه اسناد نفيس و ماندگار هستند، امكان‌پذير است. خوشبختانه «كتابخانه، موزه و مركز اسناد مجلس شوراي اسلامي» كه بيش از يكصد سال قدمت دارد، چندين سال است كه بهره بردن از امكانات حاضر را براي استفاده دانشجويان، پژوهشگران و روزنامه‌نگاران كشور امكان‌پذير كرده است. بر همين اساس، روزنامه اعتماد در نخستين شماره از ستون «تاريخ اسناد مجلس و ديپلماسي» كه از امروز و به صورت يك روز در هفته راه‌اندازي مي‌شود، ابتدا با پرداختن به تاريخچه‌‌اي از تاسيس نخستين كتابخانه رسمي و دولتي مجلس شوراي ملي ايران كه برگرفته از بولتن خبري روابط عمومي و امور بين‌الملل مجلس در سال ۱۳۹۸ است، در ادامه به دو برگ از اسناد وزارت خارجه و چگونگي اين روابط فرهنگي بين ايران و مصر مي‌پردازد تا خود دريچه‌اي باشد به روي سلسله گزارش‌هايي كه از امروز به صورت يك روز درهفته، در همين ستون منتشر مي‌شود.
تاريخچه نخستين كتابخانه دولتي مجلس شوراي ملي در سال ۱۳۰۴
نخستين جوانه شكل‌گيري كتابخانه مجلس هنگامي سر برآورد كه نخستين رييس مجلس، مرتضي قلي‌خان هدايت (صنيع‌الدوله)، در سال ۱۲۸۵ه.ش (۱۳۲۴ ق – ۱۹۰۶م) دستور خريد چند جلد كتاب حقوقي را صادر كرد؛ اما تاسيس رسمي كتابخانه به دوره نخست مجلس شوراي ملي برمي‌گردد. هدف بنيادين از راه‌اندازي اين مركز، حمايت فكري و علمي از نمايندگان مجلس بود كه از ضرورت‌هاي اساسي تشكيل حكومت جديد به شمار مي‌آمد. البته با همه عزمي كه براي انجام اين كار وجود داشت، به دليل مشكلات ناشي از تغييرات اساسي در سيستم حكومتي و مشغله‌هاي فراوان نمايندگان، اين كار چندان ميسر نشد. تا اينكه در دوره دوم مجلس شوراي ملي، نمايندگان مجلس گامي اساسي و قانوني را در اين باره برداشتند. بر اين اساس، در ماده ۱۳۵ نظامنامه داخلي (آيين‌نامه داخلي) مجلس شوراي ملي، مصوب ۱۷ دي۱۲۸۷، از «دايره كتابخانه» به عنوان يكي از دواير «شعبه اداري» مجلس شوراي ملي نام برده شد. ذكر نام كتابخانه در اين قانون، انگيزه مهمي براي تكميل و توسعه آن فراهم آورد. فردي كه در تحقق اين ماده بسيار كوشيد، ارباب كيخسرو شاهرخ، نماينده زردشتيان در مجلس شوراي ملي و رييس امور اداري و كارپردازي مجلس شوراي ملي بود، اما به علت كثرت كارهاي اداري، انجام وظايف نمايندگي و كمبود اعتبارات مالي، تكميل و توسعه كتابخانه به تعويق افتاد. وي در سال ۱۲۹۱ه.ش (۱۳۳۰ق-۱۹۱۲م) براي تكميل كتابخانه، ۲۰۲ جلد از كتاب‌هاي خطي و قديمي ميرزا ابوالحسن جلوه، فيلسوف و عارف ايراني دوره ناصرالدين‌شاه را خريد. افزون براين، ۱۰۹۱ جلد از كتاب‌هاي اهدايي احتشام‌السلطنه محمود علامير را دريافت و از اين تاريخ به بعد، به معناي واقعي كلمه كتابخانه مجلس را راه‌اندازي كرد. كتاب‌هاي خريداري شده و اهدايي، در دو اتاق‌كوچك و داخل چند قفسه چوبي در قسمت حوضخانه عمارت قديمي و زيباي مجلس شوراي ملي (كاخ بهارستان) چيده و نگهداري مي‌شد. اين كتابخانه كوچك، همواره محل مراجعه و استفاده نمايندگان بود. در آغاز، بنا بود كتابخانه در همان محل حوضخانه و به صورت رسمي افتتاح شود؛ اما اين كار به دليل موانع مختلف انجام نشد. ضمن آنكه رييس وقت مجلس شوراي ملي، مرحوم حسين‌پيرنيا (موتمن‌الملك)، با افتتاح كتابخانه در آن فضاي‌كوچك مخالفت ورزيد؛ زيرا معتقد بود بايد نخست محل مناسبي براي كتابخانه در نظر گرفته شود.
مجلس پس از چندي، در دوره پنجم تقنينيه، باغ بهارستان و عمارت‌هاي آن را خريداري كرد. همين، باعث شد كه تلاش‌ها و كوشش‌ها براي تاسيس ساختمان مستقل و رسمي‌كتابخانه، در سال ۱۳۰۲ به نتيجه برسد. بدين منظور، يكي از عمارت‌هاي باغ بهارستان، واقع در سمت شرقي مجلس، آماده‌سازي و تغييرات لازم در آن اعمال شد تا اينكه در زمستان همان سال، كتاب‌ها از كاخ بهارستان به ساختمان جديد انتقال يافت.
در آن هنگام مديريت موقت كتابخانه برعهده عبدالحميد نقيب‌زاده مشايخ بود؛ اما پس از نزديك به دو سال، زير نظر يوسف اعتصامي‌آشتياني (اعتصام‌الملك) از مديران دانشمند و كاردان، قرار گرفت و در سال ۱۳۰۴ به عنوان اولين كتابخانه رسمي و دولتي بازگشايي شد.
مجلس و قوه مقننه از اركان اساسي نظام حكومتي ايران بوده و بيم انحلال و تعطيلي آن كمتر به نظر مي‌رسيد. به همين دليل، صاحبان مجموعه‌ها براي محفوظ ماندن آثار و اسناد مكتوب خود، ترجيح مي‌دادند كتاب‌هاي خود را به كتابخانه مجلس اهدا كنند. در نتيجه، كتابخانه مجلس در طول ۱۱۳سال گذشته، به كتابخانه‌اي معتبر در كشور تبديل شد. خدمات اين مركز مهم، منحصر به وظايف قانونگذاري نبوده و در اختيار همه پژوهشگران قرار گرفته است. رشد و توسعه كتابخانه مجلس و افزايش مجموعه‌ها، منابع و مخازن آن در سال‌هاي بعد، مديران و مسوولان كتابخانه و مجلس را بر آن داشت كه به احداث ساختماني متناسب با كاربري چندجانبه بينديشند؛ ساختماني‌كه بتواند حافظ حريم علمي و حرمت معنوي مجلس و پاسخگوي حجم منابع و مراجعان باشد. بدين ترتيب در ۱۷ بهمن ۱۳۴۱ ساختماني كه در حال حاضر كتابخانه اصلي در آن قرار دارد، افتتاح شد. كتابخانه مجلس از دوران پهلوي تا انقلاب اسلامي بي‌وقفه فعاليت‌هاي خود را ادامه داد. با پيروزي انقلاب و پس از شش ماه توقف داوطلبانه، بار ديگر فعاليت خود را از سر گرفت.
در سال۱۳۶۲ كتابخانه مجلس سناي سابق با عنوان كتابخانه شماره۲، زير نظر كتابخانه مجلس شوراي اسلامي قرار گرفت. اين مجموعه هم‌اكنون كتابخانه ايرانشناسي نام دارد. پنجم دي‌ماه ۱۳۷۵، اساسنامه جديد كتابخانه مجلس قانوني شد. از آن پس كتابخانه با عنوان «كتابخانه، موزه و مركز اسناد مجلس شوراي اسلامي» تحت نظارت هيات امنايي مركب از اعضاي انتخابي و انتصابي و با رياست عالي رييس مجلس روند توسعه و تحول خود را استمرار بخشيد.
در حال حاضر كتابخانه مجلس شوراي اسلامي در باغ بهارستان و در كنار عمارت‌هاي زيبا و قديمي مجلس شوراي ملي (كاخ بهارستان‌سابق و ساختمان مشروطه فعلي) و عمارت مليجك (عزيزالسلطان) قرار دارد.
تاسيس كتابخانه ايرانشناسي سال ۱۳۲۸
در ادامه، تاريخچه تاسيس «كتابخانه ايرانشناسي - شماره۲» نيز به شرح زيراست: «اين كتابخانه پس از تاسيس مجلس سنا در سال ۱۳۲۸ ه.ش (۱۹۴۹م) و انتخاب سيدحسن تقي‌زاده به عنوان اولين رييس آن و با ياري مرحوم دكتر زرياب خويي (اولين مدير كتابخانه مجلس سنا) تاسيس شد. جهت تامين بودجه خريد منابع اين كتابخانه، اولين اقدام، استفاده از جريمه‌هاي ديركرد سناتورها بود. پيش از انقلاب اسلامي ايران تنها سناتورها و تعدادي از استادان و شخصيت‌هاي برجسته مي‌توانستند از آن استفاده كنند.
مجلس سنا از بدو تاسيس تا سال ۱۳۳۴ ساختماني مخصوص به خود نداشت و جلسات آن در عمارت مجلس شوراي ملي تشكيل مي‌شد. كتابخانه مجلس سنا نيز در دو اتاق كوچك در عمارتي نزديك به ساختمان مجلس شوراي ملي به نام عمارت مليجك (كلاه‌فرنگي) واقع در باغ بهارستان با مجموعه‌اي حدود۴۰۰ الي ۵۰۰ جلد كتاب شكل گرفت. در سال ۱۳۳۴ مجلس سنا به ساختماني جديد منتقل شد و به‌تبع آن كتابخانه مجلس سنا نيز در تالاري دركنار هيات رييسه جاي گرفت.
با پيروزي انقلاب اسلامي در سال۱۳۵۷، مجلس سنا منحل و مجلس شوراي اسلامي كه در سال ۱۳۵۹ تاسيس شده بود، در همان ساختمان مجلس سناي سابق مستقر شد. در سال۱۳۶۲، كتابخانه مجلس سناي سابق كه اينك كتابخانه شماره۲ مجلس شوراي اسلامي نام داشت به كاخ موزه نگارستان سابق كه ساختماني جداگانه و بيرون از مجلس بود، منتقل شد و براي اولين‌بار در دسترس عموم مردم قرار گرفت. اين كتابخانه در اوايل سال ۱۳۸۳ به عمارت زيبا و قديمي مجلس شوراي ملي سابق، معروف به ساختمان مشروطه، منتقل و در نهايت در تاريخ ۲۴ آبان ۱۳۸۳، مصادف با روز كتاب، كتابخواني و كتابدار طي مراسمي در ساختمان قديمي كتابخانه مجلس، واقع در باغ بهارستان نزديك به ساختمان‌هاي مجلس شوراي ملي سابق و مليجك بازگشايي شد .
ارتباطات فرهنگي ايران و مصر در اسناد وزارت امور خارجه
اكنون با توجه به آنچه از امكانات و شرايط عمومي مجموعه كتابخانه مجلس شرح داده شد، در پايان اين گزارش به دو برگ از اسناد وزارت امور خارجه در رابطه با روابط فرهنگي ايران و مصر پرداخته مي‌شود كه از بُعد منطقه‌اي و بين‌المللي مي‌تواند از اهميت بسيار زيادي برخوردار باشد. متن اين دو برگ سند به شرح زير است:
«سفارت كبراي شاهنشاهي ايران - قاهره- 20/4/1338- وزارت امور خارجه: دبيرخانه جامعه دول عرب ضمن يادداشتي تقاضا كرده است كه نظر به تحكيم روابط فرهنگي بين كشورهاي‌‌عربي و ايران جامعه دول عرب در نظر دارند هياتي به رياست آقاي دكتر صلاح‌الدين المنجد رييس كتابخانه كتب خطي جامعه در نيمه دوم ماه آگوست به منظور عكسبرداري و تهيه ميكروفيلم از كتاب‌هاي خطي عربي كه در كتابخانه‌هاي تهران و مشهد و تبريز و ساير شهرستان‌هاي ايران موجود است بآنكشور [به آن كشور] اعزام دارد و تقاضا كرده است براي هيات مزبور و انجام ماموريت آنها تسهيلات ممكنه فراهم شود، ضمنا اعلام كرده است كه دبيرخانه جامعه دول عرب حاضر است نمونه‌هايي از نسخه‌هاي خطي عكسبرداري شده موجود در كتابخانه جامعه را به كتابخانه‌هاي ايران تقديم دارد - خواهشمند است در صورت موافقت با ورود نامبردگان و تسهيلاتي كه ممكن است براي انجام كار آنها معمول داشت و هر پاسخي كه بايد داده شود اين سفارت كبري [اين سفارت كبراي] را مستحضر فرمايند تا به اطلاع دبيرخانه مزبور برسد. يك نسخه از انتشارات جامعه دول عرب تاليف آقاي دكتر صلاح‌الدين المنجد به زبان فرانسه جهت مزيد استحضار به پيوست ايفاد مي‌شود. سفير- جمشيد قريب»
يازده ماه پس از اين تاريخ، در سند ديگري در وزارت خارجه، نتيجه اين روابط فرهنگي بين ايران و مصر مشاهده مي‌شود كه متن آن بدين شرح است: «سفارت كبراي شاهنشاهي ايران - قاهره- ۱۷/۳/۱۳۳۹- وزارت امور خارجه- پس از بازگشت دكتر صلاح‌الدين المنجد رييس قسمت مخطوطات جامعه دول عرب از تهران روزنامه‌الاخبار در تاريخ ۱۳/۳/۳۹ مي‌نويسد كه دكتر نامبرده پانصد نسخه خطي نادر در ايران پيدا كرده كه در علوم رياضي و فلك و فلسفه عرب بحث مي‌كند. فرهنگ اسلامي كه به زبان‌عربي تدوين شده قرن‌ها در تمام خاك ايران و مخصوصا در مسلمانان ايران فرهنگ عمومي بوده است. اكثر اين نسخ خطي از قرن سوم و چهارم هجري است و مهم‌ترين آنها (مسائل حسنين بن اسحق) قديمي‌ترين نسخه خطي در دنياست. نسخه خطي كتاب (العين) اولين قاموس عربي است. بسياري از اين نسخ به خط خود مولف نوشته شده و بدين‌وسيله مي‌توان كتب عربي را كه به چاپ رسيده با مقابله با نسخه اصلي تصحيح كرد. انتظار مي‌رود اين اكتشاف دريچه جديدي را در تاريخ علوم نزد اعراب بازنمايد. سفيركبير- جمشيد قريب»