نسرين نيكنام
گويا ماجرا پاياني ندارد، يك روز خبر مي‌آيد كه درياچه خشك شد و يك روز ديگر با خوشحالي گفته مي‌شود كه ابر و باد و مه و خورشيد و از همه مهم‌تر باران و برف كمك كرده تا حال درياچه اروميه خوب شود، اما خوب داريم تا خوب. «درياچه اروميه خشك نشد، پير شد.» اين جمله را آرش ميلاني، كنشگر محيط‌زيست و عضو سابق شوراي شهر تهران در گفت‌وگو با «اعتماد» مطرح مي‌كند و مي‌گويد: «براي وضعيت كنوني درياچه اروميه، همه از 20 سال پيش هشدار دادند. از كارشناسان محيط‌زيست گرفته تا مديران محلي و تاكيد شد كه ما درگير يك بحران زيست‌محيطي خواهيم شد و امروز همان روزي است كه درباره آن بارها هشدار داده شده بود. او در اين گفت‌وگو چندين عامل را سبب شرايط كنوني درياچه مي‌داند كه مي‌توانيد در ادامه بخوانيد.
به نظر شما چرا به‌‌رغم اين همه هزينه و صرف زمان هنوز هم وضعيت درياچه اروميه بحراني است؟
همان‌طور كه گفتم بارها درباره وضعيت درياچه اروميه هشدار داده شده بود و با فشارهاي زياد درنهايت در اواخر دولت محمود احمدي‌نژاد؛ يعني سال‌هاي 91 و 92 ساز و كاري براي احياي درياچه اروميه ترسيم شد، اما نه در قالب ستاد احياي درياچه اروميه، بلكه به صورت كارگروه. در اين كارگروه افرادي دور هم جمع شدند تا راهي براي نجات آن پيدا كنند. در همان زمان كه داشتند درباره درياچه اروميه تصميم مي‌گرفتند، سدهاي متعدد زده شد، سطح زير كشت در اطراف آن بيشتر و درنهايت درياچه كوچك شد. اتفاقي كه در آن زمان افتاد، تغيير دولت بود. هر چند كه يكي از شعارهاي تبليغاتي حسن روحاني، توجه به همين مطالبه مردم يعني درياچه اروميه بود، ولي همين تغيير دولت، تغيير برنامه‌ها و درنهايت شكل‌گيري ستاد درياچه سبب شد كلي زمان از دست برود. به همه اينها خشكسالي، تغيير اقليم و كم شدن ميزان بارش و برف را هم اضافه كنيد، آن‌وقت متوجه مي‌شويد كه چرا امروز شاهد شرايط بد درياچه اروميه هستيم.
يعني به نظر شما از دست رفتن زمان در اين كشمكش‌هاي سياسي اثرش بيشتر بود يا تغيير اقليم؟
ببينيد همه اين عوامل مهم هستند، زمان از دست رفته آسيب به اكوسيستم با برداشت‌هاي زياد در قالب حفر چاه‌هاي زياد بدون درنظر گرفتن توان طبيعي درياچه. اين را بدانيد كه طبيعت در بسياري از مواقع اين قدرت را دارد كه آسيب‌هاي كوچك را به طور طبيعي جبران كند به تعبيري خودش را بازسازي كند، اما آسيب به درياچه اروميه اصلا كوچك يا كم نبود كه بتواند خودش را بازسازي كند، درنهايت فرصت اين كار را پيدا نكرد. اينجاست كه بايد گفت درياچه خشك نشد، پير شد. به طور كلي ظرفيت محيط‌زيستي رو به پايان است. در كشوري مثل ايران مدت‌هاست كه اين اتفاق افتاده. بحث اين است كه بايد توسعه محدود شود. سوال جدي حال حاضر اين است كه درياچه اروميه مي‌تواند به وضعيت سابق بازگردد؟ ما هم نگران درياچه اروميه و ساير درياچه‌هاي كشور هستيم. اينكه مي‌توان يك شرايط را به قبل بازگرداند، سوال جدي در اكوسيستم‌هاي مهم جهان است، چراكه در ارتباط با آن نگراني‌هايي وجود دارد. ممكن است ما اصلا نتوانيم و نرسيم كه جهان را نجات دهيم.
شما در صحبت‌هاي‌تان به اين اشاره كرديد كه زمان از دست رفت و هيچ‌كس هم به آن اهميت نداد، پس چرا براي آن، اين همه هزينه صرف شد اگر زمان از دست رفته بود؟
من از سال ۸۹ درگير درياچه اروميه شدم. در سال ۹۲ براساس مطالعه‌اي جدي، برنامه محيط‌زيستي درياچه اروميه استارت خورد و ستاد هم فعاليتش را شروع كرد. آن زمان اعلام شد بين ۷ تا ۱۳ هزار ميليارد تومان براي اين درياچه هزينه مي‌شود كه البته درباره راندمان و اثربخشي آن مي‌توان بحث كرد. وضعيت اكنون به‌گونه‌اي است كه انتقادات زيادي به وضعيت فعاليت ستاد احياي درياچه اروميه وجود دارد، خود ستاد هم با تغييراتي همراه بوده، افت قابل‌‌توجهي كرده و تقريبا ديگر وجود ندارد. اين ستاد در يك دوره حساس يعني تغيير دولت، با رها نشدن حقابه‌‌اش مواجه شد، اين درحالي است كه درياچه هم آستانه تحملي دارد و نمي‌شود خيلي در ارتباط با آن ريسك كرد و آب را رها نكرد. درست است كه ما بايد با يك ديو خشكسالي بجنگيم، اما بايد اين ديو را دربند كنيم، نه اينكه آزاد و رها باشد. به هر حال ما در شرايط بحراني قرار داريم و در مقطع تغيير دولت اين غفلت صورت گرفت، درست مانند ساير حوزه‌ها. اينكه چه بايد كرد و چقدر فرصت داريم، سوالات جدي هستند.
از نظر گروه‌هاي محيط‌زيستي، اين درياچه بايد حفظ شود و بيش از يك ميليارد مترمكعب آب به آن برسد، اما اين عددها كجا هستند؟ چطور اندازه‌گيري مي‌شوند؟ مرجع اعلام اين اعداد كيست؟ تا زماني كه ستاد احياي درياچه اروميه فعال بود، به اين آمار و اطلاعات هم دسترسي وجود داشت، اما از وقتي اين اتفاقات افتاده و تغيير مديريت صورت گرفته، دسترسي به اطلاعات هم قطع شده است، حتي دسترسي دانشگاه شريف به اين اطلاعات و آمارها را هم قطع كرده‌اند. دوستان در اين دانشگاه از طريق تصاوير ماهواره‌اي به تراز آبي ۱۲۷۰ متر رسيده‌اند.
در حال حاضر درياچه نياز به سه ميليارد مترمكعب آب دارد و پيش از اين گفته شده بود كه بهبود شرايط درياچه نياز به زمان 15 تا 20 ساله دارد. امروز چيزي حدود 12 سال از زماني كه كارگروه در دولت احمدي‌نژاد شكل گرفت، مي‌گذرد، اما خبرهايي كه از وضعيت درياچه اروميه منتشر مي‌شود، اخبار خوبي نيست. حتي در شهريور 1402 گفتند كه درياچه خشك شده، هر چند كه بعد تكذيب شد، اما اصل ماجرا اين است كه ما داريم زمان را از دست مي‌دهيم و اين موضوع در اولويت توجه نيست. معلوم نيست پيگيري براي احقاق حقابه درياچه ازسوي وزارت نيرو يا جهاد كشاورزي استان انجام شده است يا نه و همه عوامل چه دستاوردي دارد، همان احيا شدن كم درياچه در برخي اوقات سال هم از دست مي‌رود و همه چيز به عقب برمي‌گردد و به تعبيري اميد‌آفريني بخار مي‌شود و به هوا مي‌رود. بايد كسي مسووليت اين موضوع را به عهده بگيرد، بداند كه گزينه زمان مهم است، تامين حقابه بايد انجام شود.
بنابراين اولين مطالبه ما اين است كه اطلاعات شفاف دراختيار قرار گيرد. در حال حاضر مشخص نيست در هر بخش چقدر در آب‌هاي زيرزميني صرفه‌جويي مي‌شود تا آب به درياچه برسد. در حال حاضر ۵ محصول كشاورزي، ۷۵درصد آب مصرفي را به خود اختصاص داده‌اند كه چغندرقند يكي از آنهاست كه سهمش ۶درصد است، سهم انگور ۹درصد، يونجه ۲۵درصد، سيب ۱۹درصد و گندم ۱۳درصد است.
اگر بخواهيد مشكلات درياچه اروميه را دسته‌بندي يا شماره‌گذاري كنيد تا متوليان به آن توجه كنند، كدام گزينه‌ها را بيان مي‌كنيد؟
اگر بخواهم شفاف‌تر توضيح دهم بايد بگويم درياچه اروميه مانند مريضي است كه دربيمارستان در اتاق مراقبت‌هاي ويژه است. شايد اين تصور باشد كه همين شرايط هم خوب است، اما خوب زماني است كه اين بيمار به بخش منتقل شود؛ داشتن چنين نگاهي نيازمند يك ديد جامع‌گرايانه است. همچنان تاكيد دارم كه با هر تغيير دولت‌ها اتفاقي كه مي‌افتد همان است كه گفتم؛ از دست رفتن زمان، آن هم زماني كه وضعيت درياچه اروميه بحراني است. متوليان و حتي علاقه‌مندان به درياچه اروميه بايد بدانند و روي آن حساس باشند و اين را مطالبه كنند.
ما نمي‌توانيم شرايط تغيير اقليم را هم دست‌كم بگيريم، هر چند كه اين تغيير فقط براي ايران نيست و در همه جاي دنيا رخ داده، اما شرايط اقليم نامنظم، اينكه يك سال بارش خوب داريم و يك سال نه يعني اينكه نمي‌توانيم روي اين پارامتر خيلي حساب كنيم و اين را به ما يادآوري مي‌كند كه بيمار ما همچنان روي تخت اتاق مراقبت‌هاي ويژه است. يكسري كارهاي سازه‌اي انجام شد كه ذيل 26 يا 27 برنامه‌اي بود كه در ستاد درياچه اروميه به آن اشاره شد، لايروبي رودخانه‌هايي كه به درياچه مي‌رسند و توجه به آب‌هاي بين‌حوضه‌اي و از همه مهم‌تر مديريت مصرف آب جامعه كشاورزي كه براساس آخرين آمار مصرف آنها بيش از چهار ميليارد مترمكعب است و از همه مهم‌تر تغيير الگوي كشت و گرفتن حقابه از راه‌هاي نجات درياچه است و اگر همچنان مورد بي‌توجهي قرار گيرد ما هم بيمار بستري شده در اتاق مراقبت‌هاي ويژه را از دست خواهيم داد.
و حرف آخر؟
مساله درياچه اروميه، كشوري است و بايد در قالب مطالبات ملي و سراسري دنبال شود.
مسوولان و متخصصان درباره درياچه اروميه چه گفتند
25 مهر 1403- شينا انصاري، رييس سازمان حفاظت محيط زيست: مقرر شد طي يك ماه آينده، براي حال و آينده درياچه اروميه تصميم‌گيري شود. هفته گذشته اولين جلسه كارگروه ملي نجات درياچه اروميه برگزار شد. مواردي هم درباره ساختار درياچه و لزوم بازنگري در آن و هم درباره پيشرفت ۲۸ پروژه‌اي كه در دستوركار قرار دارد، مطرح شد.
18 مهر 1403- محمدرضا عارف، معاون اول رييس‌جمهور در نخستين جلسه «كارگروه ملي نجات درياچه اروميه» در دولت چهاردهم: مشكل درياچه اروميه، تنها يك بحران براي سه استان همجوار درياچه نيست، بلكه يك بحران ملي است كه حل آن هم «عزم ملي» و راهكار ملي نه محلي را مي‌طلبد. درياچه اروميه تنها درياچه‌اي در جهان نيست كه با بحران روبه‌رو شده است، كشور‌هاي مختلفي با اين بحران روبه‌رو شده‌اند، بايد مطالعه كنيم كه آنها چطور اين مشكل را حل كرده‌اند، اينكه بگوييم نمي‌شود «هنر» نيست، بايد «راهكار» پيشنهاد داد و مشكل را حل كنيم.
17 مهر 1403- آرزو اشرفي‌زاده، مديركل دفتر حفاظت و احياي تالاب‌هاي سازمان محيط زيست: به خاطر گرماي هوا و تبخير، بخشي از آب را از دست داده‌ايم و كماكان اين درياچه دچار مشكل است. امسال حدود ۲ ميليارد مترمكعب حقابه وارد درياچه اروميه شد، اما به دليل اينكه در سال‌هاي قبل حقابه اين درياچه پرداخت نشد و امسال هم به طور كامل اين كار انجام نشد، آن روندي كه برايش برنامه‌ريزي شده بود، به نتيجه نرسيد.به خاطر گرماي هوا و تبخير، بخشي از اين آب را از دست داديم. كماكان اين درياچه دچار مشكل است.
30 مرداد 1403- سعيد شهند، مديركل حفاظت محيط زيست آذربايجان‌غربي: به‌‌رغم گرماي هوا و تبخير آب، وضعيت درياچه اروميه و تالاب‌هاي اقماري آن از نظر شرايط آبي و زيستي مطلوب بوده و ميزبان پرندگان مهاجر است. برخي افراد از سر بي‌اطلاعي و ناآگاهي با انتشار اخبار به مشكلات دامن مي‌زنند در حالي كه رسانه‌هاي رسمي و حرفه‌اي در جهت حل مشكلات موجود از طريق اطلاع‌رساني به موقع تلاش مي‌كنند.
يك خرداد 1403
مجلس شوراي اسلامي، با ارسال گزارش نهايي تحقيق و تفحص از عملكرد احياي درياچه اروميه به قوه قضاييه موافقت كرد. نمايندگان در جلسه علني (سه‌شنبه، اول خرداد) مجلس شوراي اسلامي در جريان بررسي گزارش نهايي تحقيق و تفحص از عملكرد ستاد احياي درياچه اروميه در اجراي ماده ۲۱۲ آيين‌نامه داخلي مجلس با ۱۵۶ راي موافق، ۵ راي مخالف و ۸ راي ممتنع از مجموع ۲۳۳ نماينده حاضر در جلسه موافقت كرده و اين گزارش را براي بررسي و پيگيري به قوه قضاييه ارسال كردند.