معادله بازگشت ايرانيان به وطن هرچند پرونده‌اي است كه از سال‌هاي ابتدايي پس از انقلاب در فضاي سياسي و عمومي كشور باز مانده، اما اخيرا پس از مرگ دردناك سیدابراهيم نبوي، روزنامه‌نگار و طنزپرداز ايراني ابعاد وسيع‌تري پيدا كرد. پس از انقلاب سال 57 دامنه وسيعي از فعالان سياسي، كارآفرينان، هنرمندان، خوانندگان، روزنامه‌نگاران و... از ايران خارج شده و راهي ديار غربت شدند. اين روند ادامه داشت تا اينكه در سال‌هاي ابتدايي آغاز رهبري آيت‌الله خامنه‌اي در اواخر دهه 60، فرمان عفو فراگيري براي بازگشت ايرانيان خارج از كشور صادر شد. بسياري از ايرانيان با همين فرمان عفو توانستند به كشور بازگردند و فعاليت‌هاي خود را در وطن آغاز كنند. اين روند اما طي سال‌هاي بعد دگرگون شد و نگاه‌هاي امنيتي به مقوله ايرانيان خارج از كشور مسلط شد. در يك نمونه خاص در زمان دولت اصلاحات چهره‌اي مانند سيدحسين نصر، اسلام‌شناس معروف كه خواستار بازگشت به وطن بود، ابتدا همسر خود را به ايران فرستاد. گذرنامه همسر نصر اما در ايران توقيف شد و مدتي طول كشيد تا با وساطت مقامات دولت اصلاحات و مساعدت غلامعلي حدادعادل كه شاگرد سيدحسين نصر بود بتواند از كشور خارج شود. طي سال‌هاي اخير بسياري از خوانندگان لس‌آنجلسي، بازيگران، فعالان اقتصادي، روزنامه‌نگاران و... نيز خواستار بازگشت به وطن شده‌اند. اما در حال حاضر جاي خالي يك آيين نامه و ميثاق نامه جامع كه سران سه قوه آن را تاييد، تضمين و امضا كرده باشند، احساس مي‌شود. مسعود پزشكيان رييس‌جمهور هم در روزهای پيش از انتخابات و هم در روزهاي پس از انتخاب به عنوان رييس‌جمهور بر ضرورت حل مساله ايرانيان خارج از كشور صحه گذاشته است. رييس عدليه هم در سال 99 خواستار حل اين معضل شد و خلأ قانوني در اين زمينه را يادآور شد. بعيد است رييس مجلس هم مخالفتي با حل اين معضل ديرينه داشته باشد. برخي شنيده‌هاي اعتماد هم حاكي از آن است كه بزرگان كشور موافقت خود را با تدوين اين ميثاقنامه و حل مساله ايرانيان خارج از كشور اعلام كرده‌اند. در يك چنين شرايطي لازم است هر چه سريع‌تر زمينه‌هاي لازم براي حل معضل ايرانيان خارج از كشور براي بازگشت به وطن فراهم شود. «اعتماد» در اين نوبت در گفت‌وگو با اسماعيل گرامي‌مقدم، عضو شوراي مركزي حزب اعتمادملي و علي صوفي، استاندار گيلان در دولت اصلاحات اين پرونده را واكاوي كرده و در آينده از دل گفت‌وگو با حقوقدانان و ساير كارشناسان تلاش خواهد كرد زمينه‌هاي حقوقي و قانوني لازم براي انجام اين اصلاحات ضروري را مورد بررسي و واكاوي قرار بدهد تا هر ايراني در هر نقطه‌اي از جهان، بتواند سهم خود از اين آب و خاك را داشته باشد و هر زمان كه مايل بود به كشورش بازگردد.
اسماعيل گرامي مقدم: نگاه امنيتي به مساله مهاجران بايد پايان يابد
اسماعيل گرامي‌مقدم فعال سياسي در گفت‌وگو با اعتماد از زاويه متفاوتي به بحث بازگشت مهاجران ورود كرده و مي‌گويد: « هرچند مساله مهاجرت ايرانيان خارج از كشور، ابعاد مختلف سياسي، اجتماعي، اقتصادي و... دارد؛ اما بيشترين انگيزه مهاجرت‌هاي ايرانيان، اقتصادي و رفاهي است. وجود رفاه بيشتر در كشورهاي غربي كه باعث ايجاد سطح قابل قبولي از زيست انساني و خانوادگي مي‌شود، باعث مهاجرت حجم بالايي از ايرانيان شده است. اين نكته از اين جهت قابل بررسي است؛ مهاجرت روزافزودن به‌طور طبيعي، ناميمون و نا‌مبارك است. اساسا هر پديده‌اي كه با افراط و تفريط مواجه شود، نوعي ناهنجاري محسوب مي‌شود. پديده مهاجرت ايرانيان هم از آنجا كه به شكلي غير طبيعي درآمده، بيشتر براي منافع ملي ما، آسيب ضرر اقتصادي، سياسي و اجتماعي بوده است. قاعدتا اين پرسش مطرح مي‌شود كه وقتي در داخل نمي‌توان راهي براي مهاجرت روز افزودن تدارك ديد، آيا مي‌توان شدت و حدت آن را كاهش داد؟ قطعا پاسخ به اين پرسش مثبت است. با تغيير سياست‌هاي داخلي و انجام اصلاحات و تحول در ديپلماسي خارجي، مي‌توان در ايرانيان اميد ايجاد كرد و مهاجرت را مهار كرد.»
گرامي مقدم ادامه مي‌دهد: « با توجه به اينكه حدودا 9درصد ايرانيان مهاجرت كرده و رحل اقامت در ساير كشورها افكنده‌اند، اين پرسش مطرح مي‌شود چه گزاره‌اي اين شرايط را ايجاد كرده و آيا مي‌توان اين مشكلات را حل و فصل كرد؟ برخي افراد و گروه‌هاي راديكال، بحث مهاجرت ايرانيان را به عنوان تهديد نگاه كرده و آنها را در شمايل يك مشكل امنيتي مي‌نگرند. با اين نگاه نمي‌توان سراغ حل بحران رفت! اين نگاه امنيتي و اين رويكرد سلبي بايد تغيير پيدا كند. با اين زاويه ديد نه تنها مشكل مهاجران حل و فصل نمي‌شود، بلكه دامنه بحران مدام بيشتر هم مي‌شود. در صورت تداوم وضعيت فعلي در دورنماي دو دهه آينده 15درصد جمعيت ايران به عنوان مهاجر راهي ساير كشورها مي‌شوند! رهاسازي و عدم توجه به مطالبات مهاجران ايراني باعث مي‌شود تا ظرفيت ايرانيان خارج از كشور با سرزمين مادري قطع شده و سرمايه‌هاي مادي و معنوي آنان به ايران باز نگردد. در صورت تداوم وضعيت فعلي، رفته رفته ارتباط سرمايه‌هاي علمي، اقتصادي و فرهنگي با منافع ملي كشور قطع شده و در ساير كشورها به كار گرفته مي‌شود.»
اين فعال سياسي اصلاح‌طلب يادآور مي‌شود: «اما سكه مهاجرت براي ايران مي‌تواند روي ديگري هم داشته باشد؛ فاصله گرفتن از نگاه سلبي و دور شدن تهديد دانستن ايرانيان خارج از كشور و گسترده كردن چتر حمايت از اين 8ميليون ايراني مهاجر، فرصت‌هاي قابل توجه و منحصر به فردي براي كشورمان ايجاد مي‌كند. چه بخواهيم و چه نه، ايران هزينه‌هاي بسياري براي اين حجم انبوه از مهاجران ايراني انجام داده است. از هزينه‌هاي تحصيلات مقدماتي را هزينه‌هاي تحصيلات عالي، يارانه‌هاي پرداخت شده، هزينه‌هاي بهداشتي و درماني و... بخشي از سرمايه‌گذاري‌هايي است كه براي اين جمعيت انبوه صورت گرفته است. اينكه ايرانيان خارج از كشور نگران بازگشت به ايران هستند، باعث شده حجم انبوهي از سرمايه‌هاي ايراني در خارج بلوكه و مسدود باشد و نتواند به جامعه بازگردد. افرادي كه در خارج زندگي مي‌كنند، دل در گروي فرهنگ، دين، آداب و رسوم و جامعه ايراني دارند به خاطر برخي توهم‌ها و ادعاها و تصويرسازي‌هاي غلط مي‌ترسند با ورود به ايران در معرض يك نگاه امنيتي قرار گيرند. حاكميت و مسوولان ايران، اگر درصدد از بين رفتن اين نوع نگاه در ميان ايرانيان خارج از كشور و پايان دادن به اين تابو هستند، بايد زمينه‌هاي ورود اين افراد به كشور را فراهم كنند. قرار دادن اين افراد در يك فضاي معلق و مشخص نبودن نحوه برخورد با آنها در صورت بازگشت به ايران و تسري پيدا كردن نگاه امنيتي به جز اينكه بخشي از منافع ملي كشور را در مسير اتلاف قرار دهد، فايده‌اي ندارد.»
او تاكيد مي‌كند: « نبايد فراموش كرد، امروز ايران با مشكل جذب سرمايه‌هاي خارجي براي توسعه زيرساخت‌هاي خود روبه روست، پايان دادن به نگاه امنيتي به ايرانيان خارج از كشور، ظرفيتي است كه مي‌تواند به جذب سرمايه به كشور كمك كند. بسياري از اين ايرانيان ذيل سرمايه‌داران قرار دارند و اتفاقا ميل دارند، بخشي از سرمايه‌هاي خود را براي ساختن كشورشان صرف كنند. محور دوم ظرفيت‌هاي مهاجران، در ابعاد فرهنگي ظهور و بروز دارد. ايرانيان خارج از كشور اغلب فرزنداني دارند كه ارتباط نزديكي با سرزمين مادري خود نداشتند. زمينه‌سازي براي ورود اين خانواده‌ها كمك مي‌كند كه فرهنگ ايراني و پارسي به نسل‌هاي بعدي نيز منتقل شود.»
گرامي‌مقدم در پايان خاطرنشان مي‌كند: « گام نخست براي پايان دادن به ايران هراسي كه غربي‌ها سال‌هاست روي آن برنامه‌ريزي مي‌كنند، زمينه‌سازي براي ورود ايرانيان خارج از كشور است. وقتي ايرانيان خارج از كشور نتوانند به راحتي به سرزمين مادري خود آمد و رفت داشته باشند، طبيعي است كه شهروندان ساير كشورها هم نمي‌توانند از تصوير كليشه‌اي دشمنان براي ايران هراسي عبور كنند. از سوي ديگر اگر اين زمينه براي ورود مهاجران فراهم نشود، بدون شك افزايش مهاجرت‌ها را شاهد خواهيم بود . دولت چهاردهم برنامه‌ريزي براي بازگشت ايرانيان خارج از كشور را در دستور كار قرار داده تا هم زمينه حق ايرانيان در هر نقطه‌اي از جهان براي بازگشت به وطن محترم شمرده شود و هم اينكه ايران از ظرفيت‌هاي سرمايه‌اي، علمي، فناورانه و شهروندان بهره‌مند شود.
علي صوفي: برخي قوانين مانع جدي در مسير بازگشت ايرانيان است
علي صوفي استاندار دولت اصلاحات در گفت‌وگو با اعتماد در خصوص معادله بازگشت ايرانيان به وطن و موانعي كه در اين زمينه وجود دارد مي‌گويد: « اصولا در كشورهايي كه انقلاب و دگرگوني‌هاي عميق سياسي در آنها رخ مي‌دهد، مهاجرت، پديده غير قابل اجتنابي است. برخي افراد و گروه‌ها كه ممكن است، نگراني‌هايي داشته باشند با وقوع انقلاب‌ها كشور را ترك مي‌كنند. اما حاكميت‌ها، پس از مدتي از وقوع انقلاب، فرمان عفو عمومي تضمين شده‌اي داده و همه شهروندان مهاجر را به كشور دعوت مي‌كنند. بسياري از ايرانيان خارج از كشور از ظرفيت‌هاي علمي، فرهنگي، اقتصادي و ارتباطي قابل‌توجهي برخوردارند و حضور و ارتباط آنها با ايران غنيمت است. بسياري از اين مهاجران مي‌توانند در ايران سرمايه‌گذاري كنند، اينها كشور خود را دوست دارند و مايل به سرمايه‌گذاري، كار و انتقال مهارت‌هاي فرهنگي، هنري، اقتصادي و... خود به جوانان هستند.»
اين فعال سياسي با اشاره به اينكه در گام نخست خوب است دولت چهاردهم طي فراخواني از ايرانيان خارج از كشور بخواهد كه به سرزمين مادري خود توجه كرده و به ايران باز گردند، مي‌گويد: « حتي مي‌توان پروژه‌هاي اقتصادي ويژه‌اي را با حضور مهاجران ايراني تدارك ديد و راه انداخت. بسياري از چهره‌هاي هنري، سلبريتي‌ها، بازيگران، خوانندگان، كارآفرينان و... به هر نحوي اين پالس را ارسال مي‌كنند كه خواهان بازگشت به ايران هستند. نبايد فراموش كرد كه امروز مهاجرت ايرانيان به خارج از كشور ابعاد وسيعي پيدا كرده و حتي جوانان نيز فوج فوج از ايران خارج مي‌شوند. در شرايط فعلي ديگر، مهاجرت‌ها ارتباطي با موضوعات مرتبط با انقلاب ندارد و بحران‌هاي معيشتي، رفاهي، اجتماعي و... دليل اصلي افزايش مهاجرت‌هاست. »
صوفي در پاسخ به اين پرسش اعتماد در اين خصوص كه دولت براي برنامه‌ريزي در اين حوزه و تبديل كردن نگاه امنيتي به نگاه توسعه‌اي در مساله بازگشت ايرانيان چه بايد بكند؟ مي‌گويد: « بخش مهم در راهبرد تازه دولت، مساله مقررات‌زدايي است. امروز برخي بخشنامه‌ها، آيين‌نامه‌ها و دستور‌العمل‌ها وجود دارد كه نگاه امنيتي را گسترش داده و موانعي در مسير بازگشت ايرانيان ايجاد مي‌كند. مثلا چه دليلي وجود دارد كه در بدو ورود ايرانيان خارج از كشور در فرودگاه برخوردهاي سلبي با آنها صورت گيرد؟ فضاي خاصي كه برخي افراد و گروه‌ها در كشور ايجاد كرده‌اند، در آتش ايران‌هراسي كه دشمنان بر پا كرده‌اند مي‌دمد. مثلا قانون حجاب و عفاف كه دولت آن را تعليق كرده يك مانع جدي است. بايد از محدوديت‌ها و تنگناها عبور كرد و اجازه داد از ظرفيت همه ايرانيان در راستاي توسعه كشور بهره برد. هر فرد ايراني اين حق را دارد كه به وطن بازگردد و با فراغ بال در آن سكني گزيند، كار و فعاليت كند و به بالندگي برسد. »
او يادآور مي‌شود: «جوانان بسياري وجود دارند كه اروپا و غرب را بهشت موعود خود مي‌پندارند، فقط به خاطر برخي آزادي‌هاي اجتماعي و ارتباطي كه اين كشورها دارند. كشوري مانند چين كه يك كشور كمونيستي و تك‌حزبي است و رويكردهاي سلبي در آن سابقه زيادي دارد، امروز به اين نتيجه رسيده كه بايد درهاي خود را به روي همه جهان باز كند و زمينه پيشرفت چين را فراهم كنند. اين كشور تلاش كرده آزادي‌هاي اجتماعي را مطابق عرفي كه پذيرفته شده، بپذيرد اما از سوي ديگر كار و فعاليت و ايجاد ارزش افزوده را سفت و سخت مي‌گيرند. آنها فضا را آماده كرده‌اند تا هم چيني‌هاي خارج از كشور و هم شهروندان ساير كشورها به اين كشور سفر كنند، سرمايه‌گذاري كنند و در اقتصاد و توسعه كشور مشاركت داشته باشند. وقتي چين مي‌تواند يك چنين فضايي را در راستاي پيشرفت و توسعه خود فراهم كند، طبيعي است ايران با تكيه بر همه ظرفيت‌هايي كه دارد، مي‌تواند از ظرفيت 8ميليون مهاجر ايراني كه هر كدام براي خود اسم و رسمي در غرب دارند، بهره ببرد.»
اسماعیل گرامی مقدم:دور شدن از تهدید دانستن ایرانیان خارج از کشور و گسترده کردن چتر حمایت از این 8 میلیون ایرانی مهاجر، فرصت‌های قابل توجه و منحصر به فردی برای کشورمان ایجاد می‌کند
ایرانیان خارج از کشور اغلب فرزندانی دارند که ارتباط نزدیکی با سرزمین مادری خود نداشتند. زمینه‌سازی برای ورود این خانواده‌ها کمک می‌کند که فرهنگ ایرانی و پارسی به نسل‌های بعدی نیز منتقل شود.
برخی افراد و گروه‌های رادیکال، بحث مهاجرت ایرانیان را به عنوان تهدید نگاه کرده و آنها را در شمایل یک مشکل امنیتی می نگرند. با این نگاه نمی‌توان سراغ حل بحران رفت!
علی صوفی: اصولا در کشورهایی که انقلاب و دگرگونی‌های عمیق سیاسی در آنها رخ می‌دهد، مهاجرت، پدیده غیر قابل اجتنابی است.
بسیاری از چهره‌های هنری، سلبریتی ها، بازیگران، خوانندگان، کارآفرینان و... به هر نحوی این پالس را ارسال می‌کنند که خواهان بازگشت به ایران هستند. امروز حتی جوانان نیز فوج فوج از ایران خارج می‌شوند
چه دلیلی وجود دارد که در بدو ورود ایرانیان خارج از کشور در فرودگاه برخوردهای سلبی با آنها صورت گیرد؟ فضای خاصی که برخی افراد و گروه‌ها در کشور ایجاد کرده‌اند، در آتش ایران‌هراسی که دشمنان بر پا کرده‌اند می‌دمد