احياي درياچه اروميه در مسير نقشه راه پيش مي‌رود؟

 بسياري از مديران باسابقه كشور در حوزه‌هاي مختلف معتقدند، مطرح شدن موضوع احياي درياچه اروميه در سال 1392 را در كنار تمامي نگراني‌ها از جهت احتمال از دست دادن اين نگين فيروزه‌اي شمال‌غرب ايران، آثار بسيار مثبت نيز داشته است و آن اينكه مطالبه حفظ يكي از دارايي‌هاي محيط‌زيستي كشور به يكي از بالاترين اولويت‌هاي مطالبات طيف وسيعي از اقشار مردم سرزمين ايران تبديل شده است.
آنكه مردم با استفاده از ظرفيت شبكه‌هاي اجتماعي و نشر وسيع اطلاعات در سطح فضاي مجازي به صورت روزانه تصاوير ماهواره‌اي درياچه اروميه را پيگيري و آن را سنگ محك راستي‌آزمايي تحقق وعده‌هاي مسوولان خود مي‌دانند، قطعا رويداد خوش‌يمني در عرصه ارتقاي فرهنگ شهروندي قلمداد مي‌شود. به‌واسطه اين مهم موضوع احياي درياچه اروميه در تمامي طول سال، خواه در زمان‌هايي كه به واسطه شرايط طبيعي و هيدرولوژيكي در مدار افزايش تراز قرار مي‌گيرد يا در زمان‌هايي كه به واسطه تبخير از سطح درياچه، كاهش تراز در فصل تابستان براي درياچه اروميه روي مي‌دهد.
در نيمه اسفندماه سال 1394 تاكنون به واسطه تغيير و تحولات ملموس و عيني در حال وقوع در پيكره درياچه اروميه، موضوع نجات درياچه اروميه و اقدامات دستگاه‌هاي اجرايي و ساكنين حوضه آبريز درياچه اروميه به يكي از داغ‌ترين عناوين خبري در رسانه‌هاي مجازي و مكتوب مبدل شده و هر كارشناس از دريچه دوربين خود به اين وقايع نگريسته  است.
پس از قريب يكسال كار مطالعاتي فشرده كه با حضور طيف وسيعي از كارشناسان دستگاه‌هاي اجرايي كشور با چندين سال سابقه كار اجرايي تا اساتيد خبره دانشگاهي انجام پذيرفت؛ عملا نخستين مصوبه لازم‌الاجراي اجرايي هيات وزيران براي دستگاه‌هاي اجرايي ذيل چتر طرح نجات درياچه اروميه در آبان‌ماه 1393 به تصويب رسيد و مجموعه‌اي مشتمل بر 90 طرح اجرايي ذيل 27 راهكار احياي درياچه اروميه توسط 21 دستگاه دولتي در سطح حوضه آبريز درياچه اروميه آغاز شد. پروژه‌هايي كه از لحاظ ماهيت طيف وسيعي از اقدامات سازه‌اي و غيرسازه‌اي را به خود اختصاص دادند. مجموعه اين پروژه‌ها با رويكرد كلان در شش دسته‌بندي كلي تقسيم‌بندي شدند:
1- اقدامات مطالعاتي و نرم‌افزاري
2- تامين آب براي درياچه از منابع آب جديد
3- اقدامات حفاظتي و كاهش اثرات
4- تسهيل و افزايش حجم آب ورودي به درياچه از طريق اقدامات فيزيكي و سازه‌اي
5-كنترل و كاهش مصرف آب در بخش كشاورزي به ميزان 40 درصد
6-كنترل و كاهش و برداشت از منابع آب سطحي و زيرزميني حوضه
در كنار اين دسته‌بندي از لحاظ بازه زماني ترسيم شده براي حصول اثربخشي هر يك از طرح‌ها در بهبود شرايط درياچه اروميه، نيز مجموعه طرح‌ها در سه دسته‌بندي كوتاه‌مدت، ميان مدت و بلندمدت تقسيم‌بندي   شدند.
تقسيم‌بندي ديگري نيز كه براي پروژه‌ها وجود دارد، تقسيم‌بندي بر اساس سازمان انجام كار و در واقع مسووليت اجرايي هر يك از پروژه‌ها بوده كه در اين بين مسووليت اجرايي طرح‌ها بين تمامي 12 وزارتخانه و معاونت‌هاي رياست‌جمهوري و استانداران عضو كارگروه ملي نجات درياچه اروميه تقسيم وظايف شد.
به استناد به نقشه راه ده سال تدوين شده احياي درياچه اروميه با هدف احياي اكولوژيكي درياچه اروميه در سال 1402، سال‌هاي آبي 94-1393 و 95-1394 به عنوان سال‌هاي تثبيت شرايط درياچه اروميه و ممانعت از هرگونه تداوم كاهش تراز آن معرفي و هدف‌گذاري شدند.
بر اين اساس تكليف شد، روند كاهش تراز درياچه اروميه كه در سال 1374 با شيب متوسط 40 سانتي‌متري آغاز شده بود و تا سال آبي 93-1392 نيز ادامه يافته، در درجه اول متوقف شده و سپس طي هشت سال ادامه برنامه به تراز اكولوژيكي تعريف شده برسد.
بر مبناي مدل احياي درياچه اروميه تراز كنوني درياچه اروميه ‌بايد در رقم 9/1270 از سطح درياهاي آزاد قرار مي‌گرفت كه خوشبختانه اين رقم در تاريخ 22/01/1395 برابر با 88/1270 ثبت شده است و جاي اميدواري دارد كه اميدها براي امكان‌پذيري تحقق احياي درياچه اروميه در سال 1402 در بين مردم زنده نگه داشته شود.
اما تا چه ميزان اقدامات اجرايي و تا چه ميزان موهبت الهي در قرار گرفتن در شرايط كنوني تاثيرگذار بوده است و سهم هر يك به صورت مجزا چند درصد بوده است، سوالي كه در شرايط كنوني مي‌تواند پاسخگويي ابهامات و سوالات در اين زمينه باشد؛ همان‌گونه كه مجموعه دست‌اندركاران طرح نجات درياچه اروميه با بررسي‌هاي علمي صورت گرفته بر روي شرايط درياچه اروميه در سال 1392 و تغييرات 18 ساله رخ داده روي تراز آن تا آن سال، به اين جمع‌بندي رسيدند كه سهم عوامل انساني در خشك شدن درياچه اروميه بيش از سهم عوامل طبيعي بوده است و اگر اقدامات نابخردانه ساخت دست بشر همچون بهره‌برداري از سه سد در سال 1389 نمي‌بود، حتي با وجود شرايط خشكسالي سال‌هاي اخير از شرايط بروز كرده بر درياچه اروميه در سال 1392 بهتر مي‌بود. معتقدند كه بهبود نسبي وضعيت كنوني درياچه اروميه نيز تلفيقي از عوامل طبيعي و اقدامات اجرايي بوده است. بر مبناي اطلاعات دفتر مطالعات پايه وزارت نيرو در سال آبي جاري (95-1394) تاكنون 229 ميلي‌متر بوده، اين در حالي است كه در سال آبي گذشته ميزان بارش در مدت زمان مشابه برابر با 249 ميلي‌متر بوده است. با مقايسه روند تغييرات تراز درياچه اروميه در همين مدت، مشخص مي‌شود طي 7 ماه منتهي به فرودين 1395، تراز درياچه اروميه 81 سانتي‌متر افزايش و در سال گذشته 54 سانتي‌متر افزايش يافته است. مقايسه بسيار اجمالي اين دو پارامتر البته با پذيرفتن برخي خطاها ناشي از در نظر نگرفتن ساير پارامترها، تا حدودي اين جمع‌بندي را مي‌رساند كه افزايش كنوني تراز درياچه اروميه مي‌تواند از بروز آثار نتايج اقدامات كوتاه‌مدت به اتمام رسيده طي دوسال گذشته نيز باشد. به‌طوري كه سال گذشته با وجود آنكه 9 درصد بارش بيش از سال جاري بوده است ولي آب ورودي به درياچه اروميه در 21 ايستگاه آب‌سنجي انتهاي رودخانه‌هاي اصلي حوضه منتهي به درياچه اروميه در كل سال آبي گذشته برابر با 770 ميليون مترمكعب بوده در حالي كه اين مقدار طي هفت ماه گذشته در سال آبي جاري برابر با 1530 ميليون مترمكعب ثبت شده است.
لايروبي رودخانه‌هاي باراندوزچاي، روضه‌چاي، سيمينه‌رود، مهاباد و گدارچاي به طول كل 80 كيلومتر، پروژه اتصال رودخانه زرينه‌رود به سيمينه‌رود به طول 25 كيلومتر و ظرفيت انتقال 150 مترمكعب بر ثانيه با اعتباري برابر با 23 ميليارد تومان در استان آذربايجان‌غربي، لايروبي رودخانه آجي‌چاي، صوفي‌چاي، قلعه‌چاي و چوان‌چاي در استان آذربايجان شرقي به طول 75 كيلومتر با اعتباري حدود 13 ميليارد تومان نيز از اقدامات ضربتي كوتاه‌مدتي است كه به اتمام رسيده و آثار مثبت ناشي از آن در افزايش تراز درياچه اروميه بروز كرده است.
رهاسازي از سدهاي حوضه آبريز درياچه اروميه با استناد بر مصوبه كاهش 40 درصدي آب تحويلي به بخش كشاورزي در حوضه آبريز درياچه اروميه در سال آبي گذشته در حدود 100 ميليون مترمكعب بوده، در حالي كه با توجه به اينكه در سال آبي جاري اين هدف پنج ساله در سال دوم اجراي خود قرار داشت با كاهش 16 واحد درصدي آب تحويلي به شبكه‌هاي آبياري و زهكشي 12 سد اصلي حوضه، مجموعا 440 ميليون مترمكعب از سدهاي زولا، قلعه چاي، بوكان، حسنلو و مهاباد به سمت درياچه اروميه در زمستان سال 1394 رهاسازي شد. اقدام ضربتي شركت‌هاي آب منطقه‌اي آذربايجان شرقي و غربي در مسدود كردن سردهانه‌هاي انهار سنتي در طول فصول پاييز و زمستان، يكي ديگر از مهم‌ترين اقدامات كوتاه‌مدت در افزايش آب ورودي به درياچه اروميه بوده و مهم‌تر از تمامي اينها همراهي كشاورزان حوضه آبريز درياچه اروميه در عدم آبگذاري در اراضي كشاورزي خود كه بنا بر يك عرف سنواتي در ماه‌هاي غيرزراعي در سال‌هاي پيش از آن صورت مي‌پذيرفته است.
برنامه‌ريزي براي كاهش 16 درصدي آب تحويلي در ماه‌هاي باقيمانده مصرف آب در سال زراعي جاري در اراضي مدرن حوضه آبريز درياچه اروميه، باعث مي‌شود كه منابع آب حاصل از اين صرفه‌جويي در مخازن سدهاي حوضه حفظ و براي رهاسازي به درياچه اروميه در زمستان سال آينده به كمك افزايش تراز درياچه اروميه بيايند.
٭ مدير دفتر برنامه‌ريزي و تلفيق ستاد احياي درياچه اروميه