قشم و اميد دوباره به جهاني شدن
الهام معيني جزني/ براساس تعاريفي كه كارشناسان از ژئوپارك ارايه مي‌دهند؛ ژئوپارك منطقه‌اي است كه پديده‌هاي طبيعي و زمين‌شناختي آن ناحيه، با مديريتي دقيق و دايمي حفظ و نگهداري مي‌شود و چندين پديده بارز زمين‌شناسي در محدوده آن قرار گرفته است. اين محدوده بايد بتواند در توسعه اقتصادي جوامع پيرامون خود نقش موثري ايفا كرده و علاوه بر پديده‌هاي طبيعي از آثار تاريخي، بوم‌شناسي، باستان‌شناسي و ميراث فرهنگي و طبيعي ديگر برخوردار باشد. با تمامي تفاسير، ثبت محدوده‌هايي تحت حفاظت مشخص براي گردشگري با عنوان ژئوپارك در دنيا از سال ۲۰۰۰ ميلادي رواج پيداكرده و تاكنون بيش از 120 ژئوپارك در دنيا به ثبت فهرست ژئوپارك‌هاي جهاني يونسكو رسيده است. چين نخستين كشور آسيايي است كه بيشترين تعداد ژئوپارك جهاني و ملي دارد. پيوستن ايران به شبكه جهاني ژئوپارك‌ها، باوجود كارشناساني كه ارتباط تنگاتنگي با يونسكو و مجامع علمي داشتند، برخلاف موارد ديگر بسيار سريع اتفاق افتاد. مرحوم عبدالعظيم حقي‌پور (عضو گروه علوم‌زمين يونسكو)، بيژن فرهنگ دره شوري (پژوهشگر و از مسوولان محيط‌زيست) به همراه عليرضا امري كاظمي (مجري طرح زمين‌گردشگري سازمان زمين‌شناسي و اكتشافات معدني كشور) جزو نخستين نفراتي بودند كه پرونده ايران را براي حضور در شبكه جهاني ژئوپارك‌ها باز كردند. نخستين نقطه تمركز آنها جزيره قشم بود؛ جزيره‌‌اي كه به‌زعم آنها، تركيبي از زيبايي و تنوع طبيعي و فرهنگي بود.
چرا قشم؟
قشم ويتريني تمام‌عيار از پديده‌هاي زمينشناسياست كه مي‌تواند چشم هر بيننده را محسور زيبايي‌هاي خود كند. بسياري از پديده‌هاي زمين‌شناسي اين شهر، نادر و بي‌مانند هستند كه هريك به تنهايي جذابيت و زيبايي خاصي دارند. دشت‌ها، دره‌ها، سواحل و كوه‌هاي جزيره، از نظر پوشش گياهي، حضور حيات وحش و وجود پديده‌هاي نادر زمين‌شناسي وضعيتي يگانه و كم‌نظير دارند. جنگل‌هاي حرا، گنبد نمك، غارهاي نمك، چشمه‌هاي آب معدني، تنگه چاهكو، تنگ عالي، بام قشم، دره تنديس‌ها، كلات كشتاران تنها گوشه‌اي از اين پديده‌ها هستند. قشم از لحاظ جمعيت بومي و عناصر فرهنگي نيز در وضعيت ناب و يك‌دستي به‌سر مي‌برد. جمعيتي كه بيشتر آداب و سنن خود را طي ساليان متمادي حفظ كرده است و درتمامي ابعاد زندگي از آداب غذايي تا پوشش، تصاوير بكري را براي گردشگران نمايان مي‌سازد.
ژئو پارك قشم
حضور قشم در شبكه‌هاي جهاني ژئوپارك‌ها، به لطف حضور كارشناسان ايراني در يونسكو، با فاصله اندكي از كشورهاي اروپايي و با سرعت قابل قبولي انجام شد اما در ميانه‌هاي راه
سال 1391 بود كه ناظران شبكه جهاني ژئوپارك نارضايتي خود را از فعاليت‌هاي اين ژئوپارك در انجام معيارهاي موردنظر اين كميته، با نشان دادن كارت قرمز و خارج كردن اين ژئوپارك از فهرست يونسكو نشان دادند. سنگي كه بالاخره به پاي جزيره قشم برخورد كرد و آن را از گردونه حضور در جمع جهاني‌ها به‌بيرون راند. چرخ ناكامي‌هاي جزيره گشت و گشت تا با پايان يافتن دولت نهم، اين معضل همچنان بدون راه‌حل بماند. در دولت دهم و پس از تعويض چند مدير در راسژئوپارك، نوبت به محسن‌پور رسيد؛ مديري كه شايد او را از زمره مديران علاقه‌مند و حامي ژئوپارك بدانند. وي به سراغ كارشناساني رفت كه نخستين‌بار در پيوستن ژئوپارك به شبكه جهاني نقش مهمي ايفا كردند. هرچند چراغ عمر عبدالعظيم حقي‌پور رو به خاموشي نهاده بود، عليرضا امري كاظمي كه در جريان كامل پرونده قشم در اين سال‌ها قرار داشته، به عنوان مشاور اصلي ژئوپارك، مذاكرات خود را با شبكه جهاني آغاز كرد.
ژئوپارك و جوامع محلي
يكي از مهم‌ترين فوايد يك ژئوپارك، درگير كردن، ايجاد اشتغال و درآمدزايي براي جوامع محلي، زيرنظر كارشناسان خبره است. شناسايي اوليه براي توليد انبوه و سازماندهي شده محصولات مرتبط با طبيعت و پديده‌هاي زمين شناختي، طراحي و پيشنهاد محصولاتي كه جامعه محلي توان و ظرفيت توليد آنان را خواهد داشت از جمله فعاليت‌هايي‌است كه در قالب طرح‌هاي مطالعاتي با عنوان ژئوپروداكت، از سوي كارشناسان متخصص و با كمك مطالعات فرهنگي، زمين‌شناسي، ژئومورفولوژي، هنر و صنايع دستي در منطقه، بايد با جديت پيگيري شود. مسائل مربوط به بازاريابي، برندينگ و سرمايه‌گذاري در اين حوزه است كه مهم‌ترين نقش را در رونق گرفتن معيشت جامعه همجوار ژئوپارك به‌عهده دارد. در قشم نيز قدم‌هاي اوليه‌اي همچون، آموزش كودكان در مدارس روستايي، آموزش زنان و مردان محلي عرضه‌كننده محصولات سنتي، ايجاد بسته‌بندي و طرح‌هاي يكدست و با استاندارد ژئوپارك، جهت عرضه بهداشتي و با كيفيت مواد خوراكي و غيرخوراكي، برداشته شده است. نكته حايزاهميت در اين‌باره، اشتياق جوامع محلي و روستايي به‌ويژه زنان ساكن در جزيره، از كلاس و نشست‌هاي اوليه بوده است. پتانسيلي كه به‌هرحال بايد از سوي مسوولان به‌صورت كلان‌تر مورد بررسي قرار گيرد.
بازگشت قشم به جمع جهاني، رويا تا واقعيت
اينكه جزيره قشم براي رسيدن دوباره به جايگاهي كه چند سال پيش به دست آورده بود، تا چه حد موفق خواهد شد و بهترين سازوكار رسيدن به آن را شايد بايد از منظر متخصصاني كه از ژئوپارك قشم بازديد كرده‌اند، سنجيد. ژوزه بريلها، عضو راهبردي ژئوپارك‌هاي جهاني، رييس ژئوپروژه اروپا و بنيانگذار سه ژئوپارك جهاني پرتغال، در بازديدي كه در اسفندماه سال گذشته از قشم داشت، در جلسه‌اي با حضور جوامع محلي، ارزيابي خود از سفرش را چنين بازگو كرد: من در سفر به ايران و جزيره قشم به اين واقعيت رسيدم كه حقايق مربوط به ايران با آنچه در تبليغات گسترده در جهان عنوان مي‌شود، متفاوت است و ژئوپارك منحصر به‌فرد قشم مي‌تواند با جذب انبوه گردشگران در تغيير ذهنيت توريسم‌ها به حقايق ايران كمك كند. به گفته بريلها، قشم با داشتن چندين شاخصه مهم از جمله غار نمكي، جنگل دريايي حرا، دره تنديس‌ها، دره ستاره‌ها بالاترين درجه را براي ورود به جامعه جهاني ژئوپارك‌هاي جهاني دارد. به‌هرحال بريلها، راه رسيدن به شبكه جهاني، راه خيلي ناهمواري نبوده و چنانچه شرايط ژئوپارك قشم با معيارهاي جديد همسان باشد، مشكلي براي ورود دگربار قشم در ليست ژئوپارك‌هاي جهاني وجود ندارد.
اميد دوباره به جهاني شدن
به‌هرحال پس از كش و قوس‌هاي زياد، پرونده ژئوپارك قشم اواخر سال گذشته، به مركز تصميم‌گيرنده آن ارجاع شد و بازرس‌ها در اسفندماه سال گذشته بازديد اوليه‌اي از جزيره به
عمل آورده و ظرفيت‌هاي موجود به‌صورت ميداني ارزيابي شد. باتوجه به اطلاعات جمع‌آوري شده؛ پاسخ مثبت يا منفي يونسكو جهت پيوستن به شبكه جهاني در تابستان پيش‌رو اعلام خواهد شد و نكته‌اي كه بايد به آن توجه كرد، اين است كه درصورت پذيرفته شدن دوباره قشم در شبكه جهاني ژئوپارك‌هاي يونسكو، بازرسي‌هاي سختگيرانه‌تري از اين ژئوپارك انجام مي‌شود و اين سياست بايد با هدف تداوم پيشرفت‌ها ادامه پيدا كند. در يك‌سال گذشته از منطقه خاورميانه، كشورهاي ايران و لبنان، درخواست پيوستن به شبكه جهاني ژئوپارك‌ها را ارسال كردند و به‌زودي درخواست‌هايي از كشورهاي تاجيكستان، ارمنستان، ازبكستان و آذربايجان به اين نهاد ارسال مي‌شود. درصورت تاييد عضويت دوباره ژئوپارك قشم و با توجه به پتانسيل و حضور نيروهاي مجرب در كشور، ايران مي‌تواند به عنوان مركز منطقه‌اي ژئوپارك‌ها نقش مهمي ايفا كند و ميزبان دوره‌هاي آموزشي براي كشورهاي همسايه باشد. بررسي پرونده ژئوپارك قشم، بهانه‌اي بود براي پرداختن به يكي از زيباترين و شايد مهجورترين مناطق جنوبي كشور كه با وجود فرهنگ بومي اصيل، سرمايه‌اي عظيم و خدادادي داشته و پس از گذشت سال‌ها، مردمانش هنوز با كمترين امكانات دست و پنجه نرم مي‌كنند؛ يادمان نرود كه ژئوپارك قشم به واسطه دارا بودن پديده‌هاي متنوع طبيعي و فرهنگي و واقع شدن در منطقه راهبردي خليج فارس از اهميت بالايي برخوردار است و در صورت موفقيت در راه جديد، قطع به‌يقين منافع مادي و معنوي بسياري را براي كشور و به‌خصوص جامعه محلي به ارمغان خواهد آورد.