محمد جواد ظريف براي نخستين بار در سايه خانه تكاني سياسي درعربستان به رياض سفر كرد
پيام‌هاي احتمالي انتصاب محمدبن نايف براي ايران
سارا معصومي/ سرانجام محمدجواد ظريف به عربستان سفر كرد. يك سال و نيم پس از آغاز به كار دولت يازدهم انتظارها براي سفر رسمي وزير امور خارجه ايران به رياض به پايان رسيد و رييس دستگاه ديپلماسي از داووس راهي رياض شد. بهانه اين سفر اما ديدار دوجانبه در راستاي ارتقاي روابط و چانه‌زني‌هاي منطقه‌اي نيست بلكه وزير امور خارجه ايران براي شركت در مراسم ختم ملك عبدالله پادشاه متوفي عربستان سعودي چندساعتي را در رياض گذراند؛ ديداري كه با وجود آنكه بهانه آن مرگ مرد شماره يك عربستان در چند سال گذشته بود به تيتر اخبار بين‌المللي بدل شد. خبرگزاري فرانسه در گزارش كوتاهي به نخستين سفر وزير امور خارجه ايران به عربستان سعودي اشاره كرد و نوشت: مقام‌هاي سعودي براي استقبال از محمد جواد ظريف به فرودگاه نظامي رفتند كه هواپيماي وي در آن فرود آمد. ايران و عربستان سعودي سال‌هاست كه به عنوان دو قدرت در منطقه با هم در حال رقابت هستند؛ رقبايي كه در چند سال اخير و به دنبال بحران سياسي و امنيتي در سوريه با هم به اختلاف‌هاي جدي خورده و روزهاي پرتنشي را در روابط دوجانبه تجربه كردند. در شرايطي كه ايران از دولت بشار اسد در چند سال اخير در دمشق حمايت كرده است، آل‌سعود از شبه نظامياني حمايت مي‌كند كه به دنبال براندازي دولت مركزي در سوريه هستند.
دولت حسن روحاني در شرايطي سكان دولت يازدهم را در دست گرفت كه تنش‌زدايي از روابط بين‌المللي و توسل به تعامل با اعضاي جامعه بين‌المللي به خصوص كشورهاي همسايه را سرلوحه سياست‌هاي خود در دستگاه ديپلماسي معرفي كرده بود. با اين همه در يك سال گذشته عربستان سعوي حلقه مفقوده تورهاي منطقه‌اي محمدجواد ظريف بود. يك بار محمد جواد ظريف دعوت رسمي از خود براي سفر به عربستان را تكذيب كرد و بار ديگر هم معاون وزير امور خارجه امير حسين عبداللهيان در گفت‌وگو با يك سايت خبري اعلام كرد كه مقدمات ديپلماتيك براي حضور ظريف در رياض هنوز فراهم نشده است. در ماه آگوست سال گذشته ميلادي، اميرحسين عبداللهيان به جده سفر كرده و در اين شهر با وزير امور خارجه عربستان سعودالفيصل ديدار كرد. آن سفر نخستين و آخرين سفر يك مقام ايراني در سطح معاون وزيرامور خارجه به عربستان در زمان حيات ملك عبدالله بود. پس از ماه آگوست هرگز فرصتي براي حضور محمدجواد ظريف در رياض فراهم نشد و البته سخنان تند و تيز سعود الفيصل در خصوص نقش ايران در سوريه هم بر كدورت ايران از عربستان افزود. بحرين، عراق، سوريه، يمن و لبنان پرونده‌هاي منطقه‌اي هستند كه روابط ايران و عربستان در چند سال گذشته را تحت‌الشعاع خود قرار داده‌اند. از سوي ديگر از زمان آغاز مذاكرات هسته‌اي ايران و 1+5 در سايه دولت يازدهم، عربستان سعودي نگراني خود از بهبود رابطه ميان تهران و غرب و به خصوص ايران و ايالات متحده را علني هم كرده است. كاهش بهاي نفت و خودداري عربستان از كاهش توليد هم به مجموعه بدبيني‌هاي حاكم بر روابط تهران – رياض افزوده شده است.
مردي كه ستاره سديري‌هاست
در شرايطي كه سلطنت سعودي به سلمان بن عبدالعزيز رسيده است اما به نظر مي‌رسد كه وضعيت جسمي نه چندان مساعد وي عملا قدرت را همچنان در دست تيم‌هاي پشت پرده نگه خواهد داشت. تيمي كه محمدبن نايف را به عنوان وليعهد دوم و جانشين مقرن بن عبدالعزيز منصوب كرده است و به نظر مي‌رسد كه با اين انتصاب به دنبال مانورهاي سياسي بيشتر هم خواهد بود. گفته مي‌شود كه انتخاب محمد بن نايف به عنوان وليعهد دوم پس از مرگ ملك عبدالله مي‌تواند نشان‌دهنده نگاه سياسي نسبتا جديد و مطابق با واقعيت‌هاي در صحنه در عربستان باشد. اين انتصاب نه تنها در حوزه سياست داخلي عربستان معنا‌دار است بلكه در حوزه سياست خارجي هم مي‌تواند سرفصل تحليل‌هاي جديدي باشد.
در آگوست سال 2009 ميلادي، يك شبه‌نظامي اهل عربستان سعودي كه ارتباط‌هاي خوبي هم با القاعده داشت با ارسال پيامي به محمد بن نايف كه در آن زمان مسووليت مبارزه با تروريسم را در شبه جزيره بر عهده داشت به وي خبر داد كه خواهان تسليم كردن خود به نيروهاي وي است. نايف هواپيماي اختصاصي خود را براي تحويل گرفتن مظنون فوق فرستاد. زماني كه ماموران امنيتي وي را به منزل نايف در جده آوردند درست در چند قدمي شاهزاده، مرد نامبرده خود را منفجر كرد. انفجار عامل انتحاري را به چند تكه تقسيم كرد و محمدبن نايف هم زخمي شد. اين حداقل سومين بار بود كه محمدبن نايف از يك سوءقصد جان سالم به در برد. روز جمعه پس از خبر به قدرت رسيدن سلمان بن عبدالعزيز، دومين خبر انتصاب محمد بن نايف 55 ساله به عنوان وليعهد دوم و وزير كشور بود. نايف نخستين فرد از نسل نوادگان عبدالعزيز است كه به قدرت رسيد. محمدبن نايف را تحليلگران مردي باهوش، مورد اعتماد امريكا و البته آشنا به جريان‌هاي تندرو مانند القاعده مي‌دانند. محمد بن نايف در 12 دسامبر سال گذشته ميلادي با باراك اوباما، رييس‌جمهور ايالات متحده در كاخ سفيد ديدار كرد و پس از آن ديدار بود كه يكي از حاضران در نشست وي را سياستمدار سعودي محبوب امريكا خواند.
ملك عبدالله از زمان به دست گرفتن رسمي قدرت در سال 2005 ميلادي تمام تلاش خود را براي بازي بسيار فعال در حوزه سياست خارجي به كار گرفت. وي نقش عربستان در كشورهاي عربي منطقه را تقويت كرده و تمام تلاش خود را براي مقابله با نفوذ ايران به كار گرفت. محمد بن نايف در حقيقت نماينده سياست سديري‌ها در شبه جزيره عربستان خواهد بود. ملك عبدالله در سال 2014 ميلادي پس از آنكه سياست‌هاي بندر بن سلطان در قبال سوريه تنها به تجهيز بي‌هدف شبه‌نظاميان مخالف بشار اسد منتهي شد و دستاورد عملي براي آل‌سعود به دنبال نداشت، اين پرونده را براي مشورت‌هاي بيشتر در اختيار نايف قرار داد. در آن زمان هرچند كه سعود الفيصل به دليل حضور در وزارت امور خارجه همچنان زمام امور كلان در سوريه را بر عهده داشت اما به دليل سرريز مشكلات نابخردي‌هاي انجام شده در سوريه به داخل عربستان سعودي، پاي محمد بن نايف هم به اين پرونده تا حدودي باز شد. پرونده كاري پربار نايف و محبوبيت نسبي كه وي در ميان قبايل متفاوت سعودي دارد مي‌تواند به موفقيت بيشتر وي در رقابت‌هاي داخلي آل سعود كمك شاياني بكند.
ويژگي از وليعهد دوم جديد كه به كار سياست خارجي عربستان در قبال ايران مي‌آيد مصلحت‌گرايي و واقع بيني وي است. گفته مي‌شود كه نايف نيز مانند تمام سياستمداران آل‌سعود به تهران خوش‌بين نيست اما وي در زمره شاهزادگاني است كه با نگاهي واقع‌بينانه اعتقاد دارند كه نمي‌توان قدرت و نفوذ ايران در منطقه را ناديده گرفت. شايد بر اساس همين نگاه بود كه در 12 ماه اخير هم در سياست خارجي عربستان در برخي حوزه‌هاي مورد اختلاف با ايران مانند عراق و يمن شاهد چرخش‌هايي بوديم. رياض هم با روي كار آمدن حيدرالعبادي در بغداد كنار آمد و هم پيش از تحولات چند روز اخير در يمن با قدرت گرفتن حوثي‌هايي كه گفته مي‌شود با ايران داراي ارتباط‌هايي هستند چندان مخالفت نكرد. در شرايطي كه ظواهر امور منطقه‌اي و پرونده هسته‌اي ايران از تداوم اختلاف‌هاي تهران و رياض حكايت دارد اما فعاليت‌هاي داعش در منطقه به تهديد مشترك ايران و عربستان سعودي بدل شده است و همكاري‌هاي اين دو كشور يا حداقل تنش‌زدايي از روابط آنها مي‌تواند به حل بحران سياسي در لبنان هم كمك بكند. آنچه كه اين روزها زبان به زبان در محافل سياسي مي‌چرخد اين است كه با توجه به وضعيت سلامتي سلمان بن عبدالعزيز و بي‌طرفي سياسي كه در مقرن بن عبدالعزيز ديده مي‌شود، محمد بن نايف مهره‌اي است كه بايد براي پيش‌بيني سياست‌هاي منطقه‌اي آتي رياض حركات او را زيرنظر داشت.
پيام تبريك روحاني به «سلمان بن عبدالعزيز»
رييس‌جمهوري در پيامي انتخاب «سلمان بن عبدالعزيز آل سعود» را به عنوان پادشاه جديد عربستان سعودي تبريك گفت و ابراز اميدواري كرد روابط ميان تهران-رياض در كليه زمينه‌هاي مورد علاقه طرفين بيش از پيش توسعه يابد. به گزارش پايگاه اطلاع‌رساني رياست‌جمهوري، متن پيام حجت‌الاسلام والمسلمين «حسن روحاني» به اين شرح است:
بسم‌الله الرحمن الرحيم
خادم الحرمين الشريفين
جناب آقاي سلمان بن عبدالعزيز آل سعود
پادشاه عربستان سعودي
السلام عليكم و رحمه‌الله و بركاته
انتخاب جناب عالي به عنوان پادشاه جديد كشور مسلمان و برادر و همسايه عربستان سعودي را صميمانه تبريك مي‌گويم.
اميدوارم در دوران پيش رو با عنايت به پيوندهاي ديني وتاريخي ميان جمهوري اسلامي ايران و پادشاهي عربستان سعودي، روابط ميان دو كشور در كليه زمينه‌هاي مورد علاقه طرفين بيش از پيش توسعه يابد.
از خداوند متعال، سلامتي و موفقيت آن جناب و بهروزي و سرافرازي ملت و دولت عربستان سعودي را مسالت دارم.
حسن روحاني ،رييس‌جمهوري اسلامي ايران