سارا معصومي
هر روز يك روز بر عمر دولت جو بايدن چهل و ششمين رييس‌جمهور ايالات متحده اضافه و از احتمال نجات توافق هسته‌اي ايران با 1+4 كاسته مي‌شود. جمهوري اسلامي ايران و ايالات متحده امريكا مي‌گويند هيچ ارتباطي ميان تهران و واشنگتن در سايه دولت جو بايدن برقرار نشده اما روزي نيست كه چهره‌هاي ديپلماتيك دو كشور گفت‌وگويي غيرمستقيم از طريق رسانه‌ها با يكديگر نداشته باشند. يك روز آنتوني بلينكن، وزير خارجه امريكا در حضور سناتورهاي امريكايي از لزوم بازگشت ايران به برجام سخن مي‌گويد و چند ساعت بعد از آن محمدجواد ظريف در حضور خبرنگاران پاسخ مي‌دهد كه طرف بدعهد بايد به وفاي به عهد بازگردد. روز ديگر بلينكن در گفت‌وگو با شبكه امريكايي ان.بي.سي اعلام مي‌كند كه فاصله زماني ايران تا دستيابي به بمب اتمي كاهش يافته و ساعتي بعد محمدجواد ظريف در مصاحبه زنده با شبكه امريكايي سي‌ان‌ان ادعاي همتاي تازه‌نفس امريكايي مبني بر عزم تهران براي دستيابي به بمب اتم را زير سوال برده و هشدار مي‌دهد كه پنجره نيمه‌باز مذاكره در حال بسته شدن است.
آنچه تعقيب اين بگو و مگوها ميان تهران و واشنگتن را براي ناظران حياتي‌تر كرده عنصر «زمان» است. 21 فوريه (3 اسفند ماه) كه فرا برسد دولت ايران بايد مصوبه مجلس شوراي اسلامي مبني بر توقف اجراي داوطلبانه پروتكل الحاقي را اجرايي كند. گام تند و تيزي كه تهران در قريب به سه سال گذشته از خروج امريكا از برجام به دليل حساسيت‌زا بودن آن از برداشتنش حذر داشت. با اين همه تداوم تحريم‌هاي ايالات متحده و همراهي 1+4 با آن در سه سال گذشته، تداوم اجراي برجام را براي ايران بي‌معنا كرده است. اگر عقربه‌هاي ساعت تا پيش از 21 فوريه متوقف نشوند، مهر پايان ايران بر نظارت‌هاي فراپادماني آژانس بين‌المللي انرژي اتمي به شمول پروتكل الحاقي به معناي پايان برجام خواهد بود. ايران يك سال پس از خروج ايالات متحده از توافق هسته‌اي، اجراي تعهدات برجامي را يك به يك متوقف كرد و گزارش‌هايي كه اين روزها درباره توانمندي و فعاليت‌هاي هسته‌اي ايران منتشر مي‌شود گوياي بازگشت شرايط هسته‌اي ايران به پيش از برجام است. برهمين اساس است كه آنتوني بلينكن با محاسبه‌هايي فني ادعا مي‌كند كه زمان گريز هسته‌اي ايران به چند هفته كاهش پيدا كرده است.
در اين ميان اظهارات محمدجواد ظريف در گفت‌وگو با سي‌ان‌ان با بازتاب بسياري روبه‌رو شد و بسياري از كارشناسان و تحليلگران مسائل دو كشور از ارايه نقشه راه بازگشت ايران و امريكا به اجراي تعهدات‌شان در برجام از سوي وزير خارجه ايران سخن گفتند. اما نكته متفاوت در سخنان محمدجواد ظريف چه بود؟
بازگشت هماهنگ و متناظر به برجام
در سايه نظارت بورل
بخش اعظم سخنان ظريف تكرار مواضعي بود كه در يك ماه گذشته از سوي ايران به عنوان فضاي مطلوب براي احياي توافق هسته‌اي مطرح شده است. مقام‌هاي متفاوت ايران تاكنون بارها تاكيد كرده‌اند كه اگر همه اعضاي اوليه برجام به اجراي تعهدات‌شان روي آورند، تهران نيز گام‌هاي برداشته شده را معكوس خواهد كرد. ظريف در تازه‌ترين سخنانش باز هم تاكيد كرد كه اين امريكا است كه بايد دوباره به اجراي تعهداتش بازگردد و در اين صورت ايران بلافاصله براي پاسخ دادن آماده خواهد شد.
چهره‌هاي حاضر در دولت جو بايدن، پيش و پس از راهيابي به كاخ سفيد به صراحت مخالفت خود را با رويه دونالد ترامپ در پرونده ايران و خروج از توافق هسته‌اي چندجانبه با ايران اعلام كرده‌اند و اكنون وزير خارجه ايران خطاب به آنها مي‌گويد كه اين تغيير رويه را در عمل نشان بدهيد: مساله اين است كه آيا ايالات متحده و دولت جديد مي‌خواهد از سياست‌هاي قديمي، سياست‌هاي شكست خورده دولت ترامپ پيروي كند يا خير؟
وزير خارجه در بخش‌هايي از اين گفت‌وگو با اشاره به ادعاهاي چهره‌هاي متفاوت در دولت بايدن براي توسعه دامنه برجام به موضوع‌هاي غيرهسته‌اي هم مساله فروش سلاح غرب به همسايگان جنوبي ايران را يادآوري و تاكيد كرد كه هر زمان هجوم اين تسليحات متوقف شد درباره فعاليت‌هاي موشكي ايران هم حق اظهارنظر وجود خواهد داشت.
اما مهم‌ترين بخش سخنان ظريف درباره نقشي بود كه جوزپ بورل، مسوول سياست خارجي اتحاديه اروپا مي‌تواند ميان تهران و واشنگتن ايفا كند. براساس ترجمه خبرگزاري دولتي ايرنا، ظريف در اين مصاحبه درباره اظهارات همتاي امريكايي خود كه گفته بود اگر ايران به تعهداتش عمل كند، آن را بررسي خواهد كرد و سپس اقدام متناسب را انجام مي‌دهد، گفت: هيچ مكان يا فرآيندي براي همسان‌سازي اقدامات وجود ندارد تا بتوان كاري را با هماهنگي انجام داد. همان‌طور كه مي‌دانيد در داخل برجام، سازوكاري در نظر گرفته است. يكي از آنها كميسيون مشترك است و كميسيون مشترك داراي يك هماهنگ‌كننده است. هماهنگ‌كننده داراي دو عنوان است، پيش از اين فدريكا موگريني بود و اكنون جوزپ بورل است. او يك عنوان تحت نماينده اتحاديه اروپا در موضوع سياست دفاعي خارجي است و عنوان ديگر او، هماهنگ‌كننده كميسيون مشترك است. او مي‌تواند از هر دو عنوان براي آنچه كه امريكا و ايران بايد انجام دهند، استفاده كند. به وضوح، تمام اقداماتي كه ايران انجام مي‌دهد توسط آژانس بين‌المللي انرژي اتمي تاييد و نظارت مي‌شود. ما نشان داده‌ايم كه ما به وعده‌هاي خود عمل مي‌كنيم، طرفي كه نتوانسته است نشان دهد كه به وعده‌هاي خود عمل مي‌كند ايالات متحده بوده است. همان‌طور كه گفتم ايالات متحده نياز به اثبات حسن‌نيت خود دارد همچنان كه ما پيش از آن حسن‌نيت‌مان را اثبات كرده‌ايم. ما از محدوديت‌هاي توافق هسته‌اي دور هستيم براي اينكه ايالات متحده تلاش مي‌كند يك جنگ اقتصادي كامل عليه ايران تحميل كند. اكنون اگر متوقف شود، ما به انطباق كامل برمي‌گرديم. برخي از مواردي كه شما به 8 هزار پوند ذخيره اورانيوم غني شده اشاره كرديد، مي‌تواند در كمتر از يك روز به مقدار قبلي بازگردد، همچنان كه پيش از اين انجام داديم، اورانيوم غني شده را فرستاديم و در قبال آن كيك زرد دريافت كرديم. برخي موارد ديگر ممكن است چند روز يا چند هفته‌ها طول بكشد، اما بيش از زمان ايالات متحده براي عمل به دستورات اجرايي به منظور بازگرداندن فعاليت‌هاي حمل و نقل، بانكداري، نفت ايران و ساير موردي كه رييس‌جمهور ترامپ آن را نقض كرد، طول نمي‌كشد. ظريف درباره قانون راهبرد لغو تحريم و اخراج بازرسان كه از آن به عنوان نقض تعهدات ايران نام برده شد، هم گفت: اين مواردي كه انجام داديم، نقض توافق از طرف ما نبود بلكه بخشي از كاهش تعهد ما بود. زيرا اينها تعهدات داوطلبانه‌اي هستند كه انجام مي‌شوند، ما بازرسان را بيرون نمي‌ريزيم بلكه تعداد آنها را كاهش مي‌دهيم. همان‌طور كه مي‌دانيد امروز ايران سختگيرانه‌ترين فرآيند بازرسي آژانس بين‌المللي انرژي اتمي را نسبت به هر كجاي ديگر جهان دارد. اقدامات ايران بارها و بارها مورد بازرسي بازرسان آژانس بين‌المللي انرژي اتمي قرار گرفته است. ما اين مساله را محدود خواهيم كرد، اما راه‌حل بسيار ساده‌اي براي آن وجود دارد كه بازگشت ايالات متحده به اجراي تعهدات خود، پيش از آن تاريخ است. آن تاريخ، يك روز مهم است.
نيوزويك: هشدار دوباره ظريف به بايدن
نيوزويك در گزارشي درباره سخنان جديد وزير خارجه ايران نوشت: جواد ظريف بار ديگر به جو بايدن هشدار داد كه پنجره نيمه‌باز براي نجات توافق هسته‌اي در حال بسته شدن است. ظريف به سكاندار جديد كاخ سفيد توصيه كرد كه اجراي توافق را بر مانورهاي سياسي برتري بدهد.
ظريف در گفت‌وگو با امانپور براي چندمين‌بار تاكيد كرد كه ايران به دنبال بمب اتم نيست. وزير خارجه ايران همچنين به بايدن توصيه كرد كه درصدد بهره‌برداري از سياست شكست خورده دونالد ترامپ برنيايد.
نيوزويك در ادامه با اشاره به توقع تهران و واشنگتن از يكديگر براي برداشته شدن گام نخست مي‌نويسد: ايران مي‌گويد اين امريكا بود كه با بازگرداندن تحريم‌ها، از توافق خارج شد و بايد با لغو تمام آنها به توافق بازگردد. امريكا نيز مي‌گويد كه ايران ابتدا بايد گام‌هاي هسته‌اي برداشته شده را معكوس كند.
رسانه‌هاي اسراييلي: ظريف گفت ايران
به دنبال بمب نيست
رسانه‌هاي اسراييلي مانند جورزاليم پست ترجيح دادند اظهارات محمدجواد ظريف درباره عدم پيگيري سلاح هسته‌اي توسط ايران را پوشش بدهند. جورزاليم پست در اين باره نوشت: ظريف در بخش‌هايي از سخنانش تاكيد كرد كه اگر ايران به دنبال سلاح هسته‌اي بود مدت‌ها قبل به ظرفيت لازم براي توليد آن رسيده بود. وزير خارجه ايران باز هم تكرار كرد كه سلاح هسته‌اي در دكترين امنيتي ايران جا ندارد و برخلاف آموزه‌هاي ديني هم هست. اين در حالي است كه روز دوشنبه آنتوني بلينكن، وزير خارجه امريكا با بيان اين سخنان كه ايران از تعهدات خود در برجام دور شده ادعا كرد كه ميزان مواد غني شده ايران به اندازه‌اي است كه تهران مي‌تواند در چند هفته به بمب اتم دست پيدا كند.
اين رسانه اسراييلي در ادامه به واگذاري نقش جدي‌تر به مسوول سياست خارجي اتحاديه اروپا از سوي وزير خارجه ايران اشاره كرده و نوشت: ظريف گفت كه جوزپ بورل مي‌تواند بر نحوه بازگشت متناظر و متناسب ايران و امريكا به برجام نظارت كند و اين همان نقشي است كه در برجام براي او مشخص شده است.
بارقه‌هاي اندك اميد
سايت تحليلي و خبري المانيتور نيز تيتر گزارشش درباره اظهارات وزير خارجه ايران را به پيشنهاد ظريف براي ايفاي نقش بيشتر از سوي بورل به عنوان هماهنگ‌كننده گام‌هاي هماهنگ و متناظر ايران اختصاص داد و نوشت: پس از اظهارات ظريف درباره نقشي كه بورل مي‌تواند در بازگشت ايران و امريكا به برجام ايفا كند تلاش كرديم نظر سخنگوي مسوول سياست خرجي اتحاديه اروپا را درباره اين اظهارات جويا شويم كه پاسخي دريافت نكرديم. سخنان ظريف بارقه‌هايي از اميد را در ميان ناظران ايجاد كرد، چراكه هم در تهران و هم در واشنگتن هر دو طرف اصرار دارند كه ديگري بايد گام نخست را بردارد. حضور جو بايدن در كاخ سفيد فرصتي را براي بازگشت واشنگتن به برجام به عنوان توافقي چندجانبه ايجاد كرد. با اين همه وزير خارجه بايدن مي‌گويد كه شايد بازگشت به برجام به زمان بيشتري نياز داشته باشد و اين در حالي است كه ظريف مي‌گويد زمان زيادي باقي نمانده است.
المانيتور در ادامه مي‌نويسد: بسياري از ناظران معتقد هستند كه فرصت اندكي براي بازگشت دوجانبه ايران و امريكا به برجام وجود دارد. پيش از اين حسن روحاني و شامگاه دوشنبه نيز جواد ظريف تاكيد كرد كه اگر تا تاريخ 21 فوريه، امريكا تحريم‌هاي ايران را لغو نكند تهران از تعداد بازرسان آژانس بين‌المللي انرژي اتمي در داخل ايران كم خواهد كرد. همزمان دولت بايدن تلاش مي‌كند به آرامي در رابطه خود با شركاي منطقه‌اي خود كه رقابت‌هاي خصمانه‌اي با ايران دارند بازنگري كند. رييس ستاد كل ارتش (رژيم) اسراييل هفته گذشته مخالفت صريح خود را با موافقت امريكا با بازگشت به برجام اعلام كرد و حتي هشدار داد كه اگر چنين اتفاقي رخ بدهد، اسراييل مي‌تواند به تاسيسات هسته‌اي ايران حمله كند. از سوي ديگر مقام‌هاي عربستان سعودي كه در چهار سال گذشته از خروج ترامپ از برجام حمايت كرده بودند خواهان پيوستن به مذاكرات جديد با ايران در دولت جو بايدن هستند. هفته گذشته رييس‌جمهور فرانسه نيز از ايده حضور عربستان در اين مذاكرات حمايت كرده بود كه البته با واكنش بسيار تند تهران روبه‌رو شد.
المانيتور در ادامه مي‌نويسد: دولت بايدن گفته است كه تلاش مي‌كند طرح دولت ترامپ براي متقاعد‌سازي رهبران كشورهاي عربي به عادي‌سازي رابطه با اسراييل را ادامه بدهد. اين طرح در حقيقت بخشي از برنامه درازمدت امريكا براي ايجاد هماهنگي و همكاري ميان اعراب منطقه و اسراييل براي مقابله با نفوذ ايران و چين در خاورميانه است. همزمان وزارت خارجه دولت بايدن در يكي از نخستين اقدام‌هاي خود روند فروش جت‌هاي جنگي اف-35 و تعدادي پهپاد به امارات متحده عربي و عربستان سعودي را متوقف كرده است. جو بايدن در رقابت‌هاي انتخاباتي وعده داده بود كه به روند حمايت از جنگ يمن توسط عربستان و متحدانش پايان خواهد داد. جواد ظريف نيز در بخش‌هايي از مصاحبه با سي‌ان‌ان اين پرسش را مطرح كرد كه آيا امريكا قرار است دست از سرازير كردن سلاح به اين منطقه بردارد يا خير؟
رويترز: ظريف تغيير موضع داد؟
خبرگزاري رويترز در گزارشي كوتاه از اظهارات ظريف نوشت كه وزير خارجه ايران راهي براي خروج برجامي‌ها از بن‌بست موجود ارايه كرده است. ظريف پيشنهاد كرده كه مقام ارشد اتحاديه اروپا يعني جوزپ بورل مسووليت هماهنگ كردن روند بازگشت ايران و امريكا به توافق را برعهده داشته باشد. اين خبرگزاري در ادامه ادعا كرده كه موضع جديد وزير خارجه ايران متفاوت از اظهارات او در تاريخ 22 ژانويه است كه گفته بود پيش از بازگشت ايران به اجراي تعهداتش اين امريكا است كه بايد تحريم‌ها را لغو كند. برخي از تحليلگران معتقدند كه شايد پيشنهاد جديد ايران بتواند بستري را براي احياي دوباره توافق هسته‌اي فراهم سازد، چراكه با اصرار اوليه ايران براي لغو تمام تحريم‌ها پيش از بازگشت ايران به تعهداتش متفاوت است. رويترز به نقل از سوزان ملوني از موسسه بروكينگز مي‌نويسد: اين اظهارات ظريف ما را متعجب كرد، چراكه پيش از اين ايراني‌ها در موضع‌گيري غيرسازنده‌‌اي داشتند.
فرصتي به اروپا براي اعاده حيثيت
به گزارش «اعتماد»، در حالي كه برداشت عمده تحليلگران از اظهارات وزير خارجه ايران گردش موضع بوده اما به نظر مي‌رسد كه جواد ظريف بارديگر تلاش كرده با استفاده از مكانيسم‌هاي موجود در برجام از جمله نقشي كه براي مسوول سياست خارجي اتحاديه اروپا تعيين شده صرفا الگوي رفتاري قابل اجرايي را پيش روي 1+4 و ايالات متحده قرار دهد. در جريان مذاكرات منتهي به برجام نيز نقش فدريكا موگريني به عنوان مسوول سياست خارجي اتحاديه اروپا بسيار حائز اهميت بود و البته اروپا پس از چهار سال انفعال در برابر ايالات متحده و تسليم شدن در برابر تحريم‌هاي يكجانبه اين كشور اكنون با پيشنهاد وزير خارجه ايران فرصت جديدي براي اعاده حيثيت و ايفاي نقشي جز مجري سياست‌هاي تحريمي يكجانبه امريكا پيدا كرده است. برخلاف آنچه برخي رسانه‌ها از سخنان وزير خارجه ايران استنباط كرده‌اند او از همزماني گام‌هاي دو طرف سخن نگفته بلكه وجود هماهنگي در گام‌هاي متناظر تهران و واشنگتن در مسير بازگشت به تعهدات‌شان را راهي براي خروج از بن‌بست فعلي دانسته است. درحالي كه امانوئل مكرون، رييس‌جمهور فرانسه با طرح ايده غيرممكن پيوستن عربستان به مذاكرات هسته‌اي تلاش مي‌كند با روش تخريبي جايي براي پاريس در معادلات برجامي باز كند، محمدجواد ظريف به اروپا پيشنهاد مي‌دهد كه با ايفاي نقش سازنده، حضور خود در اين توافق را به جهان يادآوري كنيد تا از جامه بله قربان‌گوي تحريم‌هاي امريكا فاصله بگيريد. پس از سخنان محمدجواد ظريف در گفت‌وگو با سي‌ان‌ان، سخنگوي مسوول سياست خارجي اتحاديه اروپا نيز در اظهاراتي اعلام كرد كه اين اتحاديه ضمن تلاش بسيار زياد براي حفظ توافق هسته‌اي با ايران، دولت جو بايدن را براي لغو تحريم‌ها عليه تهران تحت فشار قرار داده است. پيتز استانو در اين باره گفت: ما با دولت امريكا در تماس هستيم تا ببينيم كه آيا آن تحريم‌ها قابل رفع هستند و ما مي‌توانيم شاهد اجراي كامل برجام باشيم.
درحالي كه امانوئل مكرون، با طرح ايده غيرممكن پيوستن عربستان به مذاكرات هسته‌اي تلاش مي‌كند با روش تخريبي جايي براي پاريس در معادلات برجامي باز كند، محمدجواد ظريف به اروپا پيشنهاد مي‌دهد كه با ايفاي نقش سازنده، حضور خود در اين توافق را به جهان يادآوري كنيد تا از جامه بله قربان‌گوي تحريم‌هاي امريكا فاصله بگيريد. با پيشنهاد وزير خارجه ايران، اروپا فرصت جديدي براي اعاده حيثيت و ايفاي نقشي جز مجري سياست‌هاي تحريمي يكجانبه امريكا پيدا كرده است.
ظريف: در داخل برجام، سازوكاري در نظر گرفته است. يكي از آنها كميسيون مشترك است و كميسيون مشترك داراي يك هماهنگ‌كننده است. هماهنگ‌كننده داراي دو عنوان است، پيش از اين فدريكا موگريني بود و اكنون جوزپ بورل است. او يك عنوان تحت نماينده اتحاديه اروپا در موضوع سياست دفاعي خارجي است و عنوان ديگر او، هماهنگ‌كننده كميسيون مشترك است. او مي‌تواند از هر دو عنوان براي آنچه كه امريكا و ايران بايد انجام دهند، استفاده كند.