آژيرهاي خطر
در كشور به صدا درآمده است
خشكسالي
و بحران آب
گروه اجتماعي| با آن سيل‌هاي سال 97 كه از زمستان شروع شد و خودش را تا بهار 98 رساند، خبرها و گزارش‌ها و تحليل‌ها مدتي به سمت بحران رفت و ميزان آمادگي در برابر سيل. از سيستان‌و‌بلوچستان تا گلستان و خوزستان و فارس و لرستان، شهرها و روستاهاي بسيار به آب نشستند، با آب رفتند و از همان زمان و با آن بارندگي‌ها بود كه برخي كارشناسان سعي كردند نيمه پر ليوان را ببينند؛ زمزمه‌هاي ورود به «تر سالي» شروع شد. قرار بود موج مصيبت‌هاي سيل را با آنچه قرار است به دنبال بيايد كمي راحت‌تر تحمل كنيم. قرار بود ترسالي روياي ساليان دراز كشاورزان در مركز و جنوب و شرق كشور را محقق كند؛ كساني كه سال‌ها است اگر هنوز در روستاهاي‌شان مانده باشند، روياي كشت و كار بدون ترس و لرز دارند و در كنارش اين ترسالي مرهمي مي‌شد براي حوزه انرژي، براي تامين انرژي، نوري در انتهاي تونل. حالا ديگر راحت‌تر مي‌توان ديد كه با چند ماه خوش بارش نمي‌شود براي دوران ترسالي پيش رو تصميم گرفت، هشدارها مدت‌ها است كه از راه رسيده‌اند، استان به استان و شهر به شهر دارند باز هم به مشاهده تاثيرات خشكسالي و كم‌آبي مي‌نشينند. همان زماني كه شايعات ورود به دوران ترسالي در كشور آغاز شده بود، متخصصان با اشاره به ميزان بهره‌برداري از منابع زيرزميني و شرايط اقليمي كشور هشدار مي‌دادند كه نمي‌توان با يكي، دو سال بارش آنچه در دوره‌هاي خشكسالي بر كشور گذشته است را ناديده گرفت و در انتظار معجزه نشست. سال گذشته زماني كه هنوز رضايت از بارش‌هاي جوي ادامه داشت، احد وظيفه، رييس مركز ملي خشكسالي و مديريت بحران سازمان هواشناسي به پانا توضيح داد: «هم بارش‌هاي سال گذشته خوب بوده است و هم بارش‌هاي امسال تاكنون بارش‌هاي خوبي بوده است. البته با نگاهي به گذشته نبايد فراموش كنيم كه ترسالي‌ها و خشكسالي‌ها به صورت نوساني عمل كرده است و چيزي كه غيرعادي عمل كرده بود خشكسالي طولاني‌مدت 10 ساله بوده است. در واقع مي‌توانيم بگوييم كه اين تغييراتِ خشكسالي و ترسالي به صورت نوساني است و اينكه دوسال وارد ترسالي شويم به اين مفهوم نيست كه به صورت بلندمدت وارد ترسالي شده‌ايم و خشكسالي نخواهيم داشت. با نگاهي به وضع بارش‌هاي 20 سال اخير متوجه مي‌شويم كه تعداد سال‌هاي خشكسالي در كشورمان بيش از سال‌هاي ترسالي بوده است و اگر بازه 50 سال گذشته را درنظر بگيريم، روند بارش‌ها غير از اين دو سال اخير، روند كاهشي داشته و روند افزايشي نبوده است.» ناصر كرمي، اقليم‌شناس و استاد دانشگاه يك سال قبل‌تر يعني در همان فروردين 98 كه فرضيه‌هاي پشت سر گذاشتن خشكسالي مطرح مي‌شدند هشدار داده بود كه نمي‌توان بدون درنظر گرفتن واقعيت‌هاي علمي چنين موضوعي را مطرح كرد. او گفته بود: «اگر حوصله چنان جمع و تفريقي را نداريد، براي جست‌وجو در گوگل وقت بگذاريد و دو كليدواژه «خاورميانه» و «تغيير اقليم» را با هم جست‌وجو كنيد. فقط مقالات دانشگاهي كه توسط ژورنال‌هاي معتبر علمي منتشر شده‌اند را مورد توجه قرار دهيد؛ بيش از 90درصد مقالات بر خشك‌تر شدن خاورميانه در سه دهه گذشته و البته تداوم اين روند در دهه‌هاي پيش روي تاكيد دارند.» او همان تك‌جمله‌هايي كه گاه و بي‌گاه در مورد عبور از بحران خشكسالي مطرح مي‌شد را از جمله عوامل «خطرناك» دانست كه موجب ناديده گرفتن آينده پيش رو مي‌شوند: «از استاد سرشناسي نقل شده كه «تغيير اقليم مي‌تواند ايران را مرطوب‌تر كند.» اين حرف خطرناك است، چون هيچ منطق علمي ندارد و از سوي ديگر، سرود ياد مستان حوزه مديريت آب خبر مي‌دهد كه اوضاع آنچنان هم خراب نيست. به صورت خيلي محدود ممكن است مثلا منطقه‌اي مثل چابهار به خاطر اثرپذيري از موسمي‌هاي اقيانوس هند مرطوب‌تر شود، ولي همچنان كه گفته شد، اجماع مطلق تحقيقات علمي مي‌گويد ايران خشك‌تر مي‌شود.»
عبور از مرحله هشدار
حالا كه قطعي گسترده برق دامان شهرهاي بزرگ را گرفته و استان‌هاي مختلف درگير احتمال قطعي و جيره‌بندي آب هم هستند ديگر مشخص است كه آن هشدارها را نه تنها نمي‌توان ناديده گرفت بلكه ديگر شرايط ممكن است از حالت هشدار هم عبور كرده باشد. عيسي كلانتري، رييس سازمان حفاظت محيطزيست هفته گذشته آب پاكي را روي دست همه ريخت: «جنگ آب كه از استان‌ها آغاز شده به روستاها خواهد رسيد، چراكه طبيعت ايران قرباني سياست‌هاي كلان شده است و متخصصان كشور نيز بايد بابت سكوت خود برابر تاريخ پاسخگو باشند.» كلانتري حتي صحبت از «محو شدن كشور» كرد و هشدار داد: بايد به‌طور كل و هر چه سريع‌تر در مورد سياست‌هاي كلان تجديدنظر كرد. هرچه سريع‌تر اين كار صورت نگيرد، كشور به مراتب ضررهاي بزرگ‌تري را متحمل مي‌شود. امروز مي‌گويند از سرشاخه‌ها يك قطره آب هم نبايد به جازموريان برود. در سال 1351 شايد بيش از 40 -30 چاه آرتزين به سمت جازموريان بود كه امروزه محو شده است؛ جازموريان محو شده و كشور در حال محو شدن است. مساله جيرفت نيست، مساله كشور است.» با اين حال خود عيسي كلانتري به عنوان يكي از سرشناس‌ترين و منصب‌داران حوزه محيطزيست كشور قاعدتا بايد در جايگاه پاسخگويي باشد، چراكه پژوهشگران و متخصصان حوزه آب و محيطزيست، به‌رغم آنچه او «سكوت» خوانده است، بارها در مورد وخامت وضعيت آب در كشور هشدار داده‌اند. حالا وضعيت پيش‌رو را مي‌توان در قالب خبرهايي كه از سراسر كشور مي‌رسد هم ديد.
احتمال جيره‌بندي آب در خراسان رضوي: خبرگزاري ايلنا روز ششم خرداد به نقل از محمد علايي، مديرعامل شركت آب منطقه‌اي خراسان رضوي نوشت: «در سال آبي جاري تا ارديبهشت امسال تنها پنج ميليون مترمكعب آب وارد سدهاي خراسان رضوي شده است، درحالي‌كه ميزان ورودي آب به سدهاي استان در مدت مشابه سال گذشته بيش از ۵۰۰ ميليون مترمكعب بوده است. در حال حاضر ۴۹درصد از ظرفيت سدهاي استان آب دارد كه اين ميزان در مدت مشابه سال گذشته ۵۹درصد بوده است. ميزان آبي كه از ابتداي مهر سال ۱۳۹۸ تا ۲۸ ارديبهشت‌ماه سال ۹۹ وارد ۳۵ سد استان شده حدود ۸۰۰ ميليون مترمكعب بوده اما در بازه زماني مشابه از سال ۹۹ تاكنون تنها حدود هفت ميليون آب پشت سدهاي خراسان‌رضوي ذخيره شده است كه اين شدت خشكسالي را نشان مي‌دهد.» با اين مقدمات بود كه او از احتمال جيره‌بندي آب صحبت كرد، هرچند همچنان معتقد است كه آب آشاميدني شهرها و روستاها در حد مجاز تامين مي‌شود: «البته به هر طريق ممكن آب آشاميدني شهرها و روستاها در حد مجاز تامين مي‌شود اما چاه‌هاي غيرمجاز بسته شده است و اجازه برداشت بيش از حد مجاز به چاه كشاورزي داده نمي‌شود. امسال بايد از بند «ز» ماده ۲۹ قانون توزيع عادلانه آب كه گفته «دولت در شرايط حاد مي‌تواند آب را جيره‌بندي كند» براي مصارف بالاي بخش كشاورزي كه ۸۵درصد آب استان را مصرف مي‌كند، استفاده شود.» به گفته او يكي از چالش‌هاي بزرگ در كلان‌شهر مشهد با ۳،۵ ميليون نفر جمعيت، اين است كه تامين ۵۰ درصد از آب موردنياز اين شهر وابسته به آب‌هاي سطحي و سدها است و براي تامين آب اين شهر حتي با حفر ۵۰ حلقه چاه نيز نمي‌توان بخشي از نياز آن را تامين كرد.
اصفهان و شيوع بيماري‌هاي مرگبار بين حيات‌وحش: روز گذشته خبرگزاري مهر در گزارشي به وضعيت خشكسالي بي‌سابقه در استان اصفهان و خطراتي كه جان حيوانات را تهديد مي‌كند، پرداخت. حسين اكبري، معاون پايش و نظارت اداره كل حفاظت محيطزيست اصفهان به مهر گفته است: «استان اصفهان به لحاظ اقليمي و بارش درگير خشكسالي‌هاي بسيار شديد و متوالي شده است كه فشار مضاعفي را بر عرصه‌هاي زيست‌محيطي وارد مي‌كند، سال آبي ۱400- ۱399 بي‌سابقه‌ترين خشكسالي و فراگير در سطح استان اصفهان شاهد هستيم و مناطق حفاظت‌شده و عرصه‌هاي محيط‌زيستي نيز از اين معضل مستثني نيست و به‌شدت درگيرند. فصل تابستان و گرماي شديد در پيش است و در اين وضعيت احتمال شيوع بيماري‌ها، مرگ‌و‌مير حيات‌وحش، كاهش زاد و ولد و ناتواني حيوانات در نگهداري از بچه‌هاي‌شان را دو چندان مي‌كند؛ همچنين اثر بسيار بد و فراگيري كه اين وضعيت رقم زده اين است كه وحوش به هواي يافتن غذا به خارج از مناطق حفاظت‌شده مهاجرت مي‌كنند.» معاون پايش و نظارت اداره كل حفاظت محيطزيست اصفهان گفته است كه ورود و چراي دام‌هاي اهلي و استفاده مشترك دام‌ها از آبشخورهاي حيات‌وحش، وحوش منطقه حفاظت‌شده كلاه قاضي را در دو سال اخير درگير بيماري مرگبار طاعون نشخوار‌كنندگان كوچك كرده و براساس آخرين آمارها بيش از ۶۰۰ راس كل و بز بر اثر اين بيماري تلف شدند. او همچنين اظهار مي‌كند: «امسال شرايط بسيار سختي در مناطق چهارگانه محيطزيست استان ايجاد شده و بي‌شك حفاظت پايدار اين عرصه‌ها نيازمند مشاركت همه اقشار و حمايت مسوولان در تامين اعتبارات لازم براي برون‌رفت از مشكلات و كاهش اثرات خشكسالي است. ما براي تامين علوفه حيات‌وحش و آب پايدار به‌شدت نيازمند اعتبارات مناسب هستيم.»
بحراني‌ترين شرايط تامين آب پايدار براي زاهدان: خبرگزاري ايسنا روز گذشته به نقل از روابط عمومي شركت آب و فاضلاب سيستان و بلوچستان در مورد شرايط بحراني تامين آب پايدار در مركز استان سيستان و بلوچستان خبر داد. روابط عمومي از قول عليرضا قاسمي، مديرعامل آب و فاضلاب اين استان نوشته است: «تامين آب پايدار، به يكي از اصلي‌ترين دغدغه‌ها در كشور تبديل شده است، چراكه طي سال‌هاي گذشته با كاهش منابع آبي زيرزميني مواجه شده و شاهد خشكسالي و بحران آب بوده‌ايم، اما همچنان خشكسالي با توجه به كاهش ميزان بارش تداوم دارد. هرچند وضعيت منابع آبي به دليل كاهش نزولات آسماني و برداشت‌هاي بي‌رويه در اغلب نقاط جمعيتي كشور خوب نيست، اما شرايط جنوب شرق كشور با توجه به موقعيت جغرافيايي و اقليمي اين خطه به مراتب بحراني‌تر بوده، به‌طوري كه ۴۸درصد برداشت‌هاي آب براي شهرها و روستاهاي سيستان‌و‌بلوچستان وابسته به منابع زيرزميني است و اين مساله بيش از ۱۸ شهر استان را با تنش آبي مواجه مي‌كند.»