تجاوز روسيه و نيروگاه‌هاي هسته‌اي
مهدي زارع
از اولين ساعات 5 اسفند 1400، تجاوز نظامي روسيه به اوكراين و درگيري نيروهاي اوكرايني و روسيه در نزديكي نيروگاه هسته‌اي چرنوبيل اين نگراني را ايجاد كرد كه محل فاجعه هسته‌اي 1986 شوروي سابق ممكن است مختل و آلوده شود. اين مكان همچنان حاوي زباله‌هاي راديواكتيو است كه جهان در 36 سال پس از آن فاجعه براي مهار آنها تلاش كرده است. نيروهاي روسيه عصر پنجشنبه 5 اسفند 1400 نيروگاه هسته‌اي چرنوبيل در نزديكي مرز روسيه سفيد را تصرف كردند. مخزن 200 تني موجود در اتاق «مواد بسيار راديواكتيو» هنوز بقاياي رآكتوري است كه در سال 1986 در نيروگاه هسته‌اي چرنوبيل منفجر شد . آن رآكتور طي يك آزمايش به طرز فاجعه‌باري منفجر و ذرات راديواكتيو در انفجار و آتش‌سوزي متعاقب آن آزاد شد. طبق گزارش سال 2005 سازمان ملل، حدود 50 نفر در دو دهه بعد در نتيجه مستقيم اين حادثه جان خود را از دست دادند و ممكن است ده‌ها هزار نفر ديگر تحت تاثير تشعشعات قرار گرفته باشند. اوكراين نقش مهمي در توسعه برنامه هسته‌اي شوروي داشت. قبل از جنگ جهاني دوم، بسياري از بهترين فيزيكدانان هسته‌اي شوروي در اوكراين كار مي‌كردند. با اين حال، در اين دوره، ظرفيت توانايي‌هاي تحقيقات هسته‌اي اوكراين توسط دولت شوروي دست‌كم گرفته شد، رهبران شوروي پيشنهادهاي فيزيكدانان خاركف در مورد توليد سلاح‌هاي هسته‌اي را رد كردند. پس از جنگ جهاني دوم، اوكراين همچنان نقش مهمي در صنعت هسته‌اي غيرنظامي شوروي داشت. در حالي كه موسسه فيزيك اوكراين در خاركف به‌طور فعال در توليد سلاح‌هاي هسته‌اي شوروي شركت نكرد، بسياري از فيزيكدانان اوكرايني بخشي از تلاش‌هاي در حال انجام در روسيه بودند. فاجعه چرنوبيل نقطه مهمي در تاريخ هسته‌اي شوروي بود. اسناد از طبقه‌بندي خارج شده نشان مي‌دهد كه نقص‌هاي طراحي كه منجر به فاجعه شده است براي مقامات شوروي شناخته شده بود و مي‌توانست اصلاح شود.
ميراث فاجعه چرنوبيل يكي از دلايلي بود كه مردم اوكراين از نپذيرفتن تسليحات هسته‌اي اوكراين مستقل حمايت كردند. پروپاگانداي ضد هسته‌اي كه در دهه 1950 در اوكراين انجام شد، بعدا بر تصميم اوكراين مستقل براي دست كشيدن از زرادخانه تسليحات هسته‌اي شوروي تاثير گذاشت. البته از آغاز درگيري معاصر با روسيه، بسياري از اوكرايني‌ها از احياي وضعيت هسته‌اي اوكراين حمايت مي‌كنند.
براي جلوگيري از انتشار مواد راديواكتيو، پس از آن يك «درپوش عظيم» به سرعت ساخته شد تا بقاياي راكتور را دفن كند.
نزديك به يك دهه بعد، مقامات تصميم گرفتند پوشش ايمن‌تري براي آن بسازند. يك قوس محافظ جديد فولادي غول‌پيكر در سال 2017 با هزينه 1.7 ميليارد دلار تكميل شد. كارگران مي‌توانند از راه دور يك جرثقيل و ساير تجهيزات را در داخل هدايت كنند تا بقيه راكتور را از بين ببرند و سوخت راديواكتيو را حذف كنند.
اگر اين ساختار آسيب ببيند و انفجارهايي در داخل آن رخ دهد، مي‌تواند مواد راديواكتيو باقيمانده را منتشر كند. اوكراين به شدت به انرژي هسته‌اي وابسته است. اين كشور 15 راكتور دارد كه حدود نيمي از برق آن را توليد مي‌كنند. بزرگ‌ترين نيروگاه هسته‌اي اروپا، نيروگاه هسته‌اي زاپوريژيا، در اوكراين واقع شده است.اوكراين بيشتر خدمات هسته‌اي و سوخت هسته‌اي خود را از روسيه دريافت مي‌كند، اما با خريد سوخت از وستينگهاوس امريكا اين وابستگي را كاهش داده است.
در سال 2004 اوكراين دو راكتور بزرگ جديد را راه‌اندازي كرد. دولت اوكراين قصد دارد سهم هسته‌اي در توليد برق را تا سال 2030 حفظ كند كه شامل توسعه تاسيسات جديد خواهد بود.
در سال 2021 وستينگهاوس امريكا قراردادي براي تكميل ساخت يك راكتور جديد منعقد كرد. دولت هم براي فناوري و هم براي سرمايه‌گذاري در نيروگاه‌هاي هسته‌اي خود به غرب چشم دوخته است. وستينگهاوس توافقنامه‌اي براي ساخت چهار راكتور AP1000 در سايت‌هاي موجود دارد. AP1000 يك نيروگاه هسته‌اي است كه توسط شركت وستينگهاوس الكتريك طراحي شده و راكتور آب تحت فشار با هدف بهينه‌سازي اقتصادي است.
برق كل توليدي در اوكراين در سال 2019، در حد 154 تراوات ساعت بود كه شامل هسته‌اي 83 تراوات ساعت (54٪)، زغال‌سنگ 45 تراوات ساعت (29٪)، برق‌آبي 8 تراوات ساعت (5%)، گاز طبيعي 12 تراوات ساعت (8%)، خورشيدي 3 تراوات ساعت (2٪)، باد 2 تراوات ساعت (1%)، سوخت‌هاي زيستي و زباله 0.5 تراوات ساعت، مصرف كل: 117 تراوات ساعت (منبع: آژانس بين‌المللي انرژي و بانك جهاني)
سهم عمده‌اي از تامين انرژي اوليه در اوكراين از اورانيوم و منابع قابل توجه زغال‌سنگ اين كشور تامين مي‌شود. بقيه نفت و گاز است كه بيشتر از روسيه وارد مي‌شود. در دسامبر 2005 اوكراين و اتحاديه اروپا توافقنامه همكاري در زمينه انرژي را امضا كردند كه اين كشور را قوي‌تر به اروپاي غربي در زمينه انرژي هسته‌اي و تامين برق مرتبط مي‌كند. اوكراين توسعه ذخاير قابل توجه گاز شيل خود را با هدف خودكفايي در گاز طبيعي تا سال 2020 بررسي كرده است، اما توليد سال 2019 حدود 21 ميليارد مترمكعب نشان مي‌دهد كه هنوز از هدف راهبردي‌اش فاصله دارد. در اواسط سال 2012، استراتژي انرژي اوكراين تا سال 2030 به‌روز و 5000 تا 7000 مگاوات ظرفيت هسته‌اي جديد تا سال 2030 پيشنهاد شد كه حدود 25 ميليارد دلار هزينه داشت.
در فوريه 2021، دولت نياز به سه راكتور انرژي هسته‌اي ديگر براي جايگزيني دو واحد قديمي‌تر در آنجا داشت و همچنين اجراي پروژه «پل انرژي» به لهستان و مجارستان را تاييد كرد. بسياري از زغال‌سنگ اوكراين در منطقه دونباس در مجاورت روسيه است كه در پي اقدام نظامي در سال 2013، استان‌هاي لوهانسك و دونتسك در منتهي‌اليه شرقي اوكراين خود را به عنوان جمهوري‌هاي مستقل با وابستگي نزديك و حمايت روسيه اعلام كردند. يكي از بهانه‌هاي مهم روسيه براي تجاوز نظامي 24 فوريه 2022 به رسميت شناختن استقلال همين دو استان با اكثريت جمعيت روس‌تبار است.
توسعه صنعت هسته‌اي اوكراين در شوروي در سال 1970 با ساخت نيروگاه هسته‌اي چرنوبيل در شمال اوكراين آغاز شد، اولين واحد در سال 1977 راه‌اندازي شد. واحد 4 در سال 1983 آنلاين و در سال 1986 تخريب شد.اگرچه صنعت هسته‌اي اوكراين براي سال‌ها از نزديك با روسيه درگير بود، اما در طول تغييراتي كه پس از استقلال اين كشور از اتحاد جماهير شوروي سابق رخ داد، نسبتا پايدار ماند.