محله؛ به كجا مي‌رويم؟
بهروز مرباغي
در طرح‌هاي توسعه شهري و محله‌اي، پس از آنكه وضعيت موجود مورد مطالعه قرار گرفت و اطلاعات كامل به دست آمد، بايد با دقتِ كارشناسي تشخيص دهيم كه با تكيه بر داده‌هاي وضعيت موجود، محله (يا شهر) به كدام سمت مي‌رود. يعني اگر هيچ مداخله يا اقدامي نشود، آينده محله در افق برنامه (مثلا 10 سال بعد) چه خواهد شد. طبيعي است وقتي درباره آينده محله تحقيق مي‌كنيم، بايد تمام عوامل موثر در حركت و رفتار حال و آينده محله تقويم و بررسي شوند. مثلا بايد ديد زادوولد در آينده با چه نرخي خواهد بود. مهاجرت به محله و از محله چه آهنگي خواهد داشت. كسب و كار محله چه سمت و سويي خواهد داشت. نظر سازمان‌هاي دولتي و عمومي چيست و چه برنامه‌اي دارند. اقتصاد شهر و كشور به چه جهتي سوق دارد. حتي كشورهاي منطقه چه سرنوشتي خواهند داشت و ده‌ها سوال و ترديد ديگر. در كنار اين پرسش‌ها و پاسخ‌هاي آنها كه همگي بايد مستند به داده‌ها و آمارهاي رسمي باشد، به يك تحليل و بررسي مهم ديگر هم نياز است؛ آن هم شناسايي «ذي‌نفع»ها و «ذي‌نفوذ»ها در محله است. در مقياس شهر و كشور هم بايد نقش و خواست اين دو گروه به دقت رصد و تحليل شود. بسياري از علماي شهرسازي معتقدند هر طرح كلانشهري يا منطقه‌اي برآيند خواست و قدرت اين دو گروه است. بنابراين اگر در طرح شهري اين موضوع ديده نشود، حتما شكست مي‌خورد. نمونه‌هاي اين شكست بسيار زياد است. از همه آشكارتر وجود دو نهاد در شهرداري و وزارت راه و شهرسازي است تحت عنوان كميسيون ماده صد و كميسيون ماده پنج. كار اين دو كميسيون، عموما، حل و فصل اختلاف‌هاي ناشي از تكاليف طرح‌هاي جامع و تفصيلي است. از آنجا كه اين طرح‌ها به وجود و حضور ذي‌نفع‌ها و ذي‌نفوذها در آينده شهر توجه كافي نداشته‌اند، در مرحله اجراي طرح دست‌اندازهاي زيادي اتفاق مي‌افتد. مجموعه اين تحليل‌ها به ما مي‌گويد كه آينده محله يا شهر اگر هيچ طرح و اقدامي در ميان نباشد، چه خواهد بود. اين شناخت، مرحله اول مطالعه روندِ حركتي محله است. پس از آن بايد به اين پرسش برسيم كه آيا آينده خودبه‌خودي محله يا شهر مورد نظر و قبول ما هست يا نه. فرض كنيم مطالعه نشان دهد كه با چنين روندي كه در محله هست، در افق برنامه با خانه‌هاي متروك بيشتر و كوچه‌هاي ناامن و نامطلوب روبه‌رو خواهيم بود. ممكن است تحليل ما به اين نتيجه برسد كه ايمني و امنيت محله در شيب نزولي قرار دارد و همين امر در آينده سبب خواهد شد كوچ از محله بيشتر شود و افراد تازه‌وارد حس تعلق كمتري به محله خواهند داشت. به‌طور خلاصه اينكه محله يا شهر به كجا مي‌رود، شامل دو مبحث مهم است: نخست بحث شناخت و جمع‌آوري اسناد و داده‌ها؛ دوم تحليل اين داده‌ها و اسناد به روش علمي و مستند تا بفهميم موضع ما چه خواهد بود.
معمار و مدرس دانشگاه