بحثهاي تخصصي ديني درباره اربعين را بايد به كارشناسان حوزه مذهب سپرد، اما با هر تعريفي، جهان با رخدادي چند وجهي از نظر زمان و مكان، وسعت جمعيت انساني، جوشش معنوي و عمق معاني مواجه شده كه با كمتر نمونهاي قابل قياس است و بيترديد اين پديده كم نظير نه تنها يك «ابر رخداد» كه فراتر از آن است. « فرا ابر رخدادها يا گيگا ايونتها» همچون يك رستاخيز عظيم در مغناطيس شكوهمند خود، ولولهاي به راه انداخته، ديدهها و قلوب را محو جذبه خود ساخته و خيزشي پردامنه ايجاد ميكنند.
رفتار شبكهاي: در دوران اخير، اربعين به سرعت مرزهاي عراق را درنورديده و شيعيان ديگر ملتها را به خود پيوند زده است. شيفتگان اين رويداد در اقصي نقاط جهان به تدريج از نظر ذهني و ارتباطي رفتار شبكهاي پيدا كردهاند و از همان لحظه عاشورا، آرامآرام در پيوند با يكديگر قرار ميگيرند. ذات اربعين، حركت است. سلوك و سفر است. رودخانه پيوستهاي از شيفتگي به يك نهضت مقدس و يك انسان فراتاريخي به نام حسين (ع)، سرزمينهاي دور و نزديك را در برگرفته و به هم پيوند ميزند. وقتي شبكهاي با اين ابعاد شكل بگيرد به دليل همافزايي ارتباطي، كاركردهاي فوق تصوري نيز پيدا ميكند. قدرت شبكهاي و چند بعدي اربعين از منظر گستره و تنوع جمعيتي و مليتي، طبقاتي و رفتاري و پيوند سنتها و فرهنگها ترديدي باقي نميگذارد كه جهان در اربعين با پديده مذهبي هويتبخش و مدرن و تحولآفريني مواجه است كه نه تنها زودگذر نيست، بلكه امواج آن، به تدريج نگاه ديگر فرهنگها و مذاهب را به خود معطوف ساخته است.
ضيافت هويتبخش: عقلانيت شيعي و بيداري شبكهاي شيعيان، عطش صدها سال تنگنا و محروميت از زيارت حسين ابن علي (ع)، سنتها و هويتجوييهاي شيعي و ملي عراق امروز، تعلقات هويتي و مذهبي ايرانيان و ديگر شيعيان جهان، نقش رسانهها و همچنين تريبونهاي جامعه شيعي تا حدي وسعت كمّي اربعين را توضيح ميدهد...
اما اين باور در نزد بسياري از زائران اربعين جدي است كه آنچه «اربعين» را «اربعين» ساخته و چنين بر عرش عزت نشانده، ريشه در معنويت و نهضت فراتاريخي حسين (ع) دارد. اگر روزي «ملائك بر كشتي شكست خورده توفان كربلا گريستند» و چهل روز بعد قبور مطهر شهدا در غربتي سهمگين زيارت شد، امروز بيعت با كشتگان سبكبال كربلا در ضيافتي جهاني مايه فخر و مباهات شده است. از اين بُعد، اربعين، مهماني خدا و نماد پيروزي حسين (ع) و نهضت ماندگار او است و اهل عالم با تحولات منطقهاي و تكنولوژيك براي نخستينبار فرصتي يافتهاند تا همزمان و در يك «فرا ابر رخداد» به تامل در فلسفه نهضت انساني و الهي او نائل شوند و جوشش «خون خدا» در رگهاي زمانه و حرارتي كه هرگز فرو نمينشيند را نظاره كنند. «اربعين»، امتداد عاشورا و به عاريت از لسان قرآن كريم، از «ايامالله» است. مگر نه اين است كه «ايامالله»، روزي است كه عظمت خدا آشكارتر و متفاوتتر از هميشه خود را نمايان ميسازد؟
سخاوت اسطورهاي و تاثير بر منزلت تشيع؛ و اگر كساني اين نگاه فرابشري را قبول ندارند، لابد ميپذيرند كه «اربعين» نماد همزيستي انسانها و فرهنگها و تجلي انسانيت در اعلي درجه است. در جهاني كه مكاتب مختلف ميكوشند تا شايد جلوههايي از سخاوت و انسانيت را در نزد پيروان خود نهادينه سازند، به ناگهان ميليونها انسان از پير و جوان و كودك در تقديس يك ايستادگي و فداكاري شكوهمند، گرد هم ميآيند و براي چند روز متمادي در گرما و سرما، سخاوتي اسطورهاي و ملكوتي از خود بروز ميدهند. چه بسا، اين تمايز استثنايي كه قلب هر مخاطبي را به تپش در ميآورد، به همراه آثار دروني و بلندمدت بر مكتب تشيع و تضمين آن، موجب تحول و بازانديشي ديگر مكاتب و ملل نسبت به روح انساني و اخلاقي تشيع خواهد شد و منزلت تشيع را فراتر خواهد نشاند.
آميختگي فرم و محتوا؛ متاسفانه بعضا شاهد بيمهري و تقليل اربعين از سوي برخي قلمها هستيم. فرمها، ضرورت و ظروف ارايه محتوا هستند. اربعين از برجستهترين نمونههاي آميختگي معنا و فرم است. آنچه شايسته ملامت است، خلاصه كردن دين در فرمها و تهي كردن از محتواست.
وقتي جامعهشناسان و انسانشناسان تحقيقات مفصل و مكرر در آثار هويتي اجتماعات كوچك و بزرگ و همچنين پيامدهاي اجتماعي رخدادهايي چون المپيك و جام جهاني و فستيوالهاي فرهنگي، هنري و …مينويسند، چگونه ميتوان به دليل نفي يا نقد فلان جريان يا حكومت يا سياست يا رويكرد، «فرا ابر رخدادي» چون اربعين را كه نسلها و سنتها و ذهنيتهاي يك جامعه فرهنگي متنوع و وسيع را عميقا با خود درگير ميسازد، ناديده گرفت يا كم اهميت تلقي پنداشت؟
اين پرسش مهمي است كه چگونه ميشود جمعيتي به اندازه ميليونها انسان را بسيج كرد تا كيلومترها پياده بپيمايند و در مراسمي اينچنين ايفاي نقش كنند؟ بايد پرسيد ابعاد عاطفي، احساسي و انساني چنين رخداد بزرگي چه هستند؟ يا در اين مسير پيادهروي ميليوني چه پيوندهايي شكل ميگيرد و چه تغييراتي در نقشه روابط انساني رخ ميدهد؟ يا با وقوع چنين رخداد با عظمتي، جهانيان درباره تشيع و نقش مذهب درعراق و ايران و منطقه چه تصوري پيدا ميكنند؟ ابعاد نسلي اين رخداد عظيم چيست و چگونه زنان و مردان و كودكان در آن ايفاي نقش ميكنند؟ ريشههاي تاريخي و فرهنگي اين رخداد كدام است و ...؟ اينها صرفا پرسشهاي ديني و مذهبي نيستند. اينها پرسشهايي به غايت اجتماعي است كه براي شناخت پديدهاي با ماهيت و قدرت «اربعين» ضروري است.
مشاركتي همگاني يا حكومتي؟ برخي به اشتباه اين مراسم را مراسمي حكومتي معرفي ميكنند. من حكومتي را نميشناسم كه قادر باشد هر ساله ميليونها انسان را وادار كند تا كيلومترها راه را با پاي پياده و تاول زده و در گرماي ۵۰ درجه بپيمايند. ضمن آنكه كم نيستند آنان كه راهي اين مسير دشوار ميشوند و به شواهد فراوان، منتقد وضع دولتهايشان هستند و اگر هم نباشند به آساني نميتوان كنشگري آنها را به امري دولتي تقليل داد.
اربعين مشاركتي همگاني است و كسي را نميتوان از آن منع كرد و البته اين توجه درستي است كه اربعين، محل رقابت و جنگ احزاب نيست و لذا هيچ حزب و گروه و جناحي نميتواند آن را به نام خود مصادره كند و هيچ حزب و جناحي نيز نميتواند روح بلند اربعين را تخطئه كند كه در حقيقت تخطئه مردم و معنويتگرايي است و هر دو ديدگاه، اسراف و بيحاصل است، اما كماكان نگاه اصلاحي و مراقبت از افراط و انحراف ضرورتي دايمي است.
اينكه احزاب و دولتها از چسبندگي اغراض جناحي به اربعين فاصله بگيرند، توصيهاي منطقي و دورانديشانه است و به مفهوم سكولار ديدن اربعين نيست كه ماهيت قيام امام حسين (ع) روشن است، بلكه پرهيز دادن از بازيهاي جناحي سياسي است. اربعين يك سنت مذهبي معنوي و جنبشي مردم بنياد است و مردم، خود اربعين را اداره كرده و خواهند كرد و البته اين منافي ايفاي وظيفه در قبال ميليونها زائري نخواهد بود كه اگر گردشگر هم فرض ميشدند، بايد حداقل نسبت به امنيت و تردد و سلامتشان تعهد به خرج داده ميشد.
آزمون صداقت دولتها و احزاب؛ در اين حال، اربعين محكي براي ارزيابي صداقت دولتها و احزاب و تريبونها و قلمها نيز هست. حساب مردم كه براي تعظيم شعائر و تطهير درون و اعلاي كلمه حق در اين گردهمايي عظيم مشاركت دارند، معلوم است. اما آيا سياستمداراني كه خود را حامي اربعين ميدانند، در پياده كردن مشي و مرام اخلاقي و انساني حسين (ع) در همه عرصهها نيز جديت داشته يا نسبت به حقوق قانوني و انساني ساير اقشار مردم و آنان كه اربعيني نيستند، اما از همين ملتها هستند، نيز تعهد نشان خواهند داد؟ و از سوي ديگر، هر يك از كساني كه خود را حامي تنوع انسانها و آزادي عقايد و سلائق و جنبشها معرفي ميكنند، آيا براي ميليونها زائر اربعين نيز حق انتخاب قائل هستند يا به صرف مذهبي بودن اين جنبش، آن را يكسره نفي ميكنند؟
در ايام اربعين حسيني از خداوند كريم ميطلبيم، ما را نيز در مسير درك مفاهيم عميق معنوي و انساني اربعين حسين (ع) قرار دهد و راهي بگشايد كه امتداد اين معنويت آسماني و تمرين اين سخاوت فوق بشري، در بطن جامعه رسوخ كرده و هر ساله با تأسي از مشي و مرام حسين (ع) محيطي انسانيتر و اخلاقيتر را شاهد باشيم.
يادآوري: نسخه نخست اين يادداشت در سال ۹۷ نگاشته شد و اينك به مناسبت اربعين حسيني (ع) ويرايش جديدي از آن تقديم ميشود.