مرجان زهراني
«هنوز اينستكس عملياتي نشده مخالفين نظام، افراطيون منطقه و نزديكان ترامپ هم‌صدا به تمسخر و تضعيف آن پرداخته و از سر استيصال بر ناكارآمدي آن تاكيد مي‌كنند.» اين بخشي از رشته توييت حميد بعيدي‌نژاد، سفير ايران در بريتانياست كه خطاب به منتقدان هميشگي دولت نوشت. گروه‌هايي كه همچون زمان برجام، اينستكس را نيز «تقريبا هيچ»مي‌دانند بدون آنكه تعريف دقيق و درست آن را بدانند يا مقدورات و مقدرات دولت را در نظر بگيرند.
كانال ويژه مالي براي حفظ ارتباط تجاري ايران با كشورهاي عضو اتحاديه اروپا روز پنج‌شنبه رسما راه‌اندازي شد. جرمي هانت، ژان ايو لودريان و هايكو ماس، وزراي خارجه انگليس، فرانسه و آلمان طي بيانيه‌اي مشترك خبر از ثبت اين سازوكار مالي اروپايي موسوم به «اينستكس» دادند و تاكيد كردند كه اين كانال مالي جديد از مبادلات مشروع اروپا با ايران حمايت مي‌كند. ثبت اين سازوكار مالي كه مدت‌ها تحت عنوان «SPV« در رسانه‌ها مطرح مي‌شد و از ديپلمات‌ها تا نمايندگان مجلس و دولت در مورد آن اظهارنظر مي‌كردند، صبح روز شنبه تيتر و عكس اغلب رسانه‌هاي مكتوب را به خود اختصاص داد و بار ديگر برخي مقامات سياسي كشور در مورد ادامه اين روند و نقاط مثبت و منفي آن سخن گفتند.
نبايد نظر مثبت يا منفي داد
علي لاريجاني، رييس مجلس شوراي اسلامي از جمله كساني بود كه روز گذشته نسبت به ثبت سازوكار مالي جديد با اروپا واكنش نشان داد. او در حاشيه افتتاح نمايشگاه ملي دستاوردهاي انقلاب اسلامي و در جمع خبرنگاران با اشاره به ثبت «اينستكس» گفت:«اروپاييان در مصافي كه با امريكا داشتند، مي‌خواستند منزلت خود را نشان دهند كه چقدر وزن دارند و چقدر در مسائل بين‌المللي مي‌توانند حضور داشته باشند. اين موضوع ميداني است كه مي‌توان عيار اروپايي‌ها را سنجيد. بايد بررسي كنيم كه چقدر در ميدان عمل موفق هستند.»
اين عضو مجمع تشخيص مصلحت نظام همچنين ادامه داد:«نبايد در اين مورد نظر مثبت يا منفي ارايه داد. بايد اين اقدامات در مقام عمل مورد بررسي قرار گيرد.»
شرط شكلي سازوكار «اينستكس» تكميل روند «FATF» است
لعيا جنيدي، معاون حقوقي رييس‌جمهوري نيز در نشست علمي ابعاد حقوقي تحريم كه عصر روز شنبه برگزار شد در مورد ثبت «اينستكس» صحبت كرد. او ضمن تاكيد بر اينكه «شايد اين تحولات كافي و مورد انتظار ايران نباشد ولي به هر حال اجرايي شده و بسيار مهم هستند» گفت: «فعلا قرار است صندوق اينستكس براي اقلام پزشكي، دارويي و كشاورزي باشد ولي همانطور كه در بيانيه تاسيس آمده، مي‌تواند به امور ديگر تسري يابد و كشورهاي ديگر هم به آن الحاق شوند.»
معاون حقوقي رييس‌جمهور همچنين تاكيد كرد: «اين سازوكار، يك شرط ماهوي دارد اين سازوكار تا زماني كار مي‌كند كه ايران به برجام پايبند باشد. شرط شكلي هم دارد و آن تكميل روند FATF است.»
سازوكار مالي اروپا و ايران به دنبال انزواي بيشتر امريكا
حشمت‌الله فلاحت‌پيشه، رييس كميسيون امنيت ملي و سياست خارجي نيز در واكنش به راه‌اندازي كانال مالي ايران و اروپا با تاكيد بر اينكه «اروپا بايد نواقص سازوكار مالي را رفع كند» گفت: «اروپايي‌ها براي آنكه اينستكش را توجيه سياسي كنند آن را فقط به گذشته ربط داده‌اند حال اينكه اين موضوع با آينده هم ارتباط دارد. اينكه FATF و مسائل ديگري را با اينستكس مرتبط كنند، درست نيست. اروپايي‌ها هنوز در برجام گام عملي برنداشتند بنابراين نبايد انتظار داشته باشند كه ايران درباره FATF به خاطر اروپا گام بردارد.»
او همچنين با بيان اينكه «سازوكار جديد مالي اروپا براي ايران انزواي بيشتر امريكا را به دنبال خواهد داشت» گفت كه اينستكس جنبه‌هاي قابل انتقادي هم دارد.
مواجهه رسانه‌هاي مخالف دولت با اين سازوكار مالي جديد چگونه بود؟
همانطور كه انتظار مي‌رفت، تمام رسانه‌هايي كه در زمان «برجام» تنها به مخالف‌خواني مشغول بودند اين بار و در مواجهه با «اينستكس» نيز به شيوه زنجيره‌اي همان راهي را رفتند كه در 5 سال گذشته! كيهان، جوان، وطن امروز، صبح نو و... جملگي در گزارش‌هايي مفصل به ماجراي ثبت «اينستكس» پرداختند و اصرار داشتند بدون در نظر گرفتن شرايط موجود كشور و مقدورات دولت اين اتفاق را امري بي‌ارزش تلقي كنند و البته هر كدام براي القاي اين موضوع از راه و روش خاص خود وارد شدند.
البته يكي از رسانه‌هاي نزديك به دولت نيز در گزارشي كه به اين موضوع پرداخته بود به اشتباه «اينستكس» را «تكميل روندSPV » خوانده بود. حال آنكه «INSTEX» كه به طور مخفف يعني ابزار حمايت از مبادلات تجاري، مكانيزم پرداختي است كه به شركتهاي اروپايي اين امكان را مي‌دهد بدون قرار گرفتن در معرض تحريم‌هاي امريكا با ايران تجارت كنند. در واقع اينستكس به نوعي ابزار و زيرساخت SPV محسوب مي‌شود. اين اشتباه البته در تحليل روزنامه‌هاي مخالف دولت نيز تاثيرگذار بود.
كوه كانال مالي اروپا، موش زاييد
روزنامه كيهان در شماره روز شنبه تيتر يك صفحه اول خود را به موضوع ثبت رسمي كانال تجارت اتحاديه اروپا با ايران اختصاص داد. تيتر كيهان در مواجهه با اين امكان برقراري ارتباط تجاري با اتحاديه اروپا «كوه كانال مالي اروپا، موش زاييد» بود. كيهان در اين گزارش به ثبت رسمي اين كانال تجاري اشاره كرده و نقل‌قول‌هاي مختلفي از ديپلمات‌هاي ايراني، اروپايي و امريكايي مطرح كرد كه اغلب در اين راستا بود كه اين سازوكار ارتباط مالي و تجاري هيچ كمكي براي تبادل تجاري نخواهد بود.
نگارنده گزارش كيهان نوشته بود كه «تعهدات برجامي اروپا در گام اول به SPV(مبادله نفت در مقابل كالا) تقليل يافت و در گام دوم نيز به INSTEX(مبادله پول نفت ديگر كشورها با غذا و دارو) فرو كاسته شد! اروپا طبق تعهدات خود در برجام بايد بعد از خروج امريكا از توافق در شوراي امنيت به صورت رسمي به امريكا اعتراض مي‌كرد حتي اگر اين اعتراض با وتو امريكا مواجه مي‌شد. اروپا علاوه بر اين با توجه به تعهدات برجامي خود بايد با بازگشت تحريم‌هاي ثانويه امريكا به صورت جدي مقابله مي‌كرد؛ تضمين خريد نفت و همكاري بانك‌ها و شركتهاي اروپايي با ايران در تمام حوزه‌هاي معاملاتي نيز از ديگر تعهدات صريح اروپا در برجام بود. اما هيچ‌كدام از اين تعهدات تاكنون اجرا نشد و در طرح INSTEX نيز موارد فوق گنجانده نشده است.»
همچنين بر اساس آنچه كيهان نوشته است با «اينستكس» ايران تنها مي‌تواند اقلام غيرتحريمي نه تحريمي(غذا و دارو) را از كشورهاي اروپايي خريداري كند اما چون در اروپا پولي ندارد و اروپايي‌ها نفت ايران را نمي‌خرند براي استفاده از اين كانال مالي بايد پول نفت از خريداران آسيايي به اين كانال مالي منتقل شود تا خريد اقلام غيرتحريمي از اروپا ممكن باشد. اين در حالي است كه اين مبادلات پيش از راه‌اندازي اين كانال نيز جاري بوده است!
كيهان همچنين ثبت «اينستكس» را «وعده‌اي نسيه» خواند كه «در گرو اجراي دقيق اف‌اي تي‌اف» خواهد بود. از منظر كيهان اين اتفاق «پر از خالي» است و «عملا وقت‌كشي و بلا» محسوب مي‌شود.
البته كيهان روزنامه‌هاي حامي دولت را نيز بي‌نصيب نگذاشته و نوشته بود كه اين «رسانه‌هاي زنجيره‌اي با جنجال و هياهو» مي‌خواهند از «حربه فشار به مجمع تشخيص مصلحت نظام» استفاده كنند.
يك تقريبا «هيچ» مالي
روزنامه جوان ثبت «اينستكس» را «يك تقريبا هيچ مالي» توصيف كرد. اين رسانه نيز همچون كيهان واكنش‌هاي جهان و رسانه‌هاي خارجي همچنين مقامات داخلي را مرور كرد و در انتهاي گزارش به نكاتي اشاره كرد كه كيهان نيز به آن اصرار داشت.
نگارنده گزارش روزنامه جوان نيز معتقد است كه بيانيه 3 كشور اروپايي براي دادن امتيازهايي به ايران با «گروكشي» همراه است و در اين بيانيه «انجام تعهدات نيم‌بند برجامي اروپا» به پذيرش تعهدات « FATF» مشروط شده است.
اين روزنامه همچنين معتقد است، اينكه اروپا اجراي تعهدات خود را به «كانال غذا و دارو» محدود كرده، نشان مي‌دهد كه از ايران نوعي «عقب‌نشيني‌هاي امنيتي» نيز مي‌خواهد.
اين بود؟
روزنامه وطن امروز همچنين با تيتر «اين بود؟» به موضوع سازوكار تجاري ايران و اروپا پرداخته است. در گزارش وطن امروز اين قرارداد «غيراجرايي» و همراه با «شروط جديد» توضيف شده است. اين روزنامه نوشت كه «تا عملياتي شدن اينستكس راه زيادي باقي است و ابزار پشتيبان مبادلات تجاري صرفا روي كاغذ اعلام شده است» وطن امروز همچنين به اين نكته اشاره كرد كه «طبق مذاكرات برجامي با اروپا قرار بود اين اتحاديه در قبال تداوم حضور ايران در برجام، نه تنها فروش نفت ايران و بازگشت ارز حاصل از آن به داخل كشورمان را تضمين كند بلكه زمينه مبادلات تجاري شركتهاي كوچك و متوسط اروپايي با ايران نيز فراهم شود... با اين حال اين سازوكار در مقطع فعلي صرفا به «اقلام دارويي، كالاهاي پزشكي و كالاهاي كشاورزي و غذايي» تنزل يافته است.»
تولد فرزند ناخلف برجام
روزنامه صبح نو، نزديك به جريان قاليباف كه اين روزها در مورد سازوكارهاي مالي و تجاري ايران و اروپا بيشتر صحبت مي‌كند، اينستكس را « تولد فرزند ناخلف برجام» توصيف كرد. اين روزنامه تلاش كرده بود كه با استفاده از صحبت‌هاي رهبر معظم انقلاب اينگونه القا كند راهي كه دولت رفته، اشتباه است. نگارنده گزارش نوشته بود كه رهبر معظم انقلاب پيش از اين تأكيد كرده بودند كه ايران با 3 كشور اروپايي دعوا ندارد بلكه با توجه به سابقه اروپايي‌ها، ما به آنها اعتماد نداريم و به همين علت آنها بايد تضمين‌هاي واقعي بدهند اما دولت باز هم به شروط رهبري براي برجام اروپايي توجه نكرد و به دام فريبكاري آنها افتاد. صبح نو همچنين اين سازوكار مالي و تجاري جديد را نوعي «گروكشي» تلقي كرده بود.
اشتباهات در فهم «اينستكس»
يكي از انتقاداتي كه برخي مخالفان دولت در مورد سازوكار جديد تجاري با اروپا بر آن تاكيد دارند اين است كه همه كشورهاي اروپا در آن حضور ندارند. حميد بعيدي‌نژاد، سفير ايران در بريتانيا در توضيح اين موضوع گفته كه «واقعيت اين است كه اينستكس يك نهاد مالي است و نه نهادي از اجزاي كميسيون اروپا كه همه اعضاي اتحاديه اروپا عضو آن بشوند. 3 كشور اتحاديه اروپا كه از ابتدا نقش محوري در تفاهم هسته‌اي داشته‌اند، سهامدار اصلي و هيات موسس آن هستند ولي اين نهاد مورد حمايت كل اتحاديه اروپاست.»
او همچنين توضيح داده «در مرحله بعد، ديگر كشورهاي اروپايي و در مرحله سوم كشورهاي غيراروپايي مانند چين، هند و روسيه مي‌توانند عضو اين مكانيسم شوند. اينستكس در چند فاز عملياتي مي‌شود، ابتدا با تهاتر پرداخت كالاهاي اساسي، دارو و تجهيزات پزشكي كار را شروع مي‌كند و در فازهاي بعدي به همه تبادلات تجاري تعميم مي‌يابد.»
علاوه بر اين مخالفان مرتبا از «غذا» براي تداعي سازوكار نفت در برابر غذاي عراق استفاده و آن را تكرار مي‌كنند. اين در حالي است كه اين دو هيچ شباهتي با يكديگر ندارند.
بعيدي‌نژاد در توضيح آن گفته است كه «3 كشور اروپايي علاوه بر تقسيم ميزباني، مديريت و رياست هيات‌مديره بين خود با حضور 3 مقام ارشد سياسي خود در هيات‌مديره قدرت آن را تضمين كرده‌اند. نماينده انگليس، دبيركل دايمي وزارت خارجه است. معادل دانستن اين نهاد به يك شركت حسابداري يك مغلطه و فقط از سرِ عصبانيت شديد است.»