سارا معصومي
دوباره استان اصفهان، نطنز، مجتمع تاسيسات غنيسازي شهيد احمدي‌روشن. نخستين‌بار در شهريور ماه 1396 به همت سازمان انرژي اتمي در قالب تيم خبرنگاري از مجتمع تاسيسات غنيسازي نطنز بازديد كردم. دو بازديد در كمتر از دو سال با دو هدف متفاوت. نخستين‌بار در روزهايي از قلب غنيسازي ايران بازديد كردم كه توافق هسته‌اي همچنان ميان ايران و تركيب 1+5 حلقه اتصال به حساب مي‌آمد و ايالات متحده امريكا با راي دونالد ترامپ، رييس‌جمهور اين كشور از توافق كنار نكشيده بود. در آن بازه زماني ايران تعهدهاي هسته‌اي خود را طبق برجام و در تيررس دوربين‌هاي آبي‌رنگ آژانس بين‌المللي انرژي اتمي يك به يك انجام مي‌داد و هنوز بازگشت تحريم‌هاي هسته‌اي امريكا، مانع از منفعت اقتصادي تهران از توافق نشده بود. تيتر رسانه‌هاي داخلي منتقد برجام هرازچندگاهي به سمت بتون‌ريزي در قلب راكتور اراك يا تبديل شدن تاسيسات غنيسازي به آب انبار چرخش پيدا مي‌كرد. در آن فضا گزارش خبرنگاران ايراني از تاسيسات نطنز و مجتمع آب سنگين اراك حول يك محور بود: از تعطيلي تاسيسات هسته‌اي ايران خبري نيست هر چند محدوديت‌هايي را در برخي حوزه‌ها پذيرفته‌ايم.
بازديد روز دوشنبه 30 ارديبهشت 1398 از مجتمع غنيسازي شهيد احمدي‌روشن در شرايط زماني و سياسي متفاوتي انجام شد. هر چند برجام هنوز به قوت خود باقي است اما 1+5 جاي خود را به تركيب 1+4 داده است. تحريم‌هاي امريكا بازگشته و اروپا به اضافه چين و روسيه نتوانستند در يك سال گذشته برخلاف وعده‌هاي مكرر غيبت واشنگتن را جبران كنند. در چنين شرايطي ايران در هجدهمين روز از ارديبهشت ماه و درست در روزي كه كناره‌گيري امريكا از برجام يك ساله شد، اعلام كرد كه بخشي از تعهدهاي هسته‌اي خود را با استناد به بند‌هاي 26 و 36 توافق هسته‌اي به مدت 60 روز به حالت تعليق درمي‌آورد. شوك برجامي ايران در واقع نخستين اقدام از سناريو مدنظر تهران براي كاستن گام به گام از سطح تعهدات است. اقدامي كه ايران مي‌گويد با توجه به متن ماده 26 و 36 در چارچوب برجام است و طرف اروپايي حداقل در ملأعام نظر متفاوتي با تهران دارد و تاكيد مي‌كند كه تا زماني در برجام مي‌ماند كه ايران به تعهدات خود پايبند بماند. ايران در روز 18 ارديبهشت ضمن اينكه اعلام كرد ديگر به سقف تعيين شده 300 كيلوگرم اورانيوم و 130 كيلوگرم آب سنگين پايبند نخواهد بود از جزييات گام بعدي كه 60 روز بعد در صورت عدم تحرك 1+4 در راستاي حفظ برجام برخواهد داشت نيز رونمايي و اعلام كرد كه اگر 1+4 در مسير عادي‌سازي كانال‌هاي مالي و بانكي ايران برنيامده و همزمان فروش نفت ايران را تضمين نكند، تهران محدوديت سطح غنيسازي 67/3 را رعايت نخواهد كرد و ديگر در مسير تعيين شده در برجام براي راكتور خنداب اراك هم حركت نخواهد كرد.
در حالي كه برخي ناظران فعاليت‌هاي هسته‌اي ايران و كارشناسان اهل فن پس از اعلام كاهش نسبي تعهدات ايران در واكنش به تعلل‌هاي يك‌سال گذشته 1+4 ادعا كردند، ممكن است تهران در مسير اجرايي كردن تهديدهاي خود برنيايد يا در توان فني ايران براي اين گام تشكيك وارد كردند اما شواهد امر حاكي از آن است كه تهران در تهديد هسته‌اي جديد خود جدي است. بر اساس خبرهاي رسيده كار افزايش ظرفيت و روند توليد در دو حوزه توليد اورانيوم غني شده و آب سنگين بلافاصله پس از 18 ارديبهشت به سايت نطنز و كارخانه توليد آب سنگين اراك اعلام شده و در نتيجه اين سرعت‌بخشي به روند اجراي تهديدها بود كه روز دوشنبه بهروز كمالوندي، سخنگوي سازمان انرژي اتمي در نشست خبري با خبرنگاران رسانه‌هاي داخلي از داخل سايت نطنز اعلام كرد كه ايران در راستاي كاهش از سطح تعهدات برجامي، ظرفيت توليد اورانيوم 67/3 درصد را 4 برابر كرده است. خبري كه بلافاصله از قلب غنيسازي ايران در اصفهان مخابره و در رسانه‌هاي غربي بازتاب وسيع پيدا كرد. بدين‌ترتيب مي‌توان گفت كه اين دومين بار در 15 سال گذشته بود كه نطنز ابتدا پذيراي محدوديت‌هاي هسته‌اي و پس از چندي مسوول اجراي دستورات رسيده از شوراي عالي امنيت ملي براي تسريع در روند توليد به دليل خلف وعده اروپايي‌ها بود.
غنيسازي اورانيوم در نطنز يك بار در جولاي سال 2004 در جريان مذاكرات هسته‌اي ايران با تروييكاي اروپايي متوقف شد. دو سال پس از اين تاريخ در سال 2006 ميلادي بود كه با خلف وعده اروپايي‌ها در مذاكرات كه نتيجه كارشكني‌هاي امريكا بود، ايران غنيسازي در اين مركز را از سر گرفت. اصرار امريكا در آن بازه زماني براي به صفر رساندن غنيسازي اورانيوم عملا منتهي به افزايش تعداد سانتريفيوژهاي ايران شد. در سپتامبر سال 2007 بود كه دولت ايران اعلام كرد 3 هزار سانتريفيوژ را در نطنز مستقر كرده است. در سال 2010، مقام‌هاي ايران به آژانس بين‌المللي انرژي اتمي اطلاع دادند كه از اين پس غني‌سازي‌هاي ايران در نطنز انجام خواهد شد و در ماه مارس سال 2011 نيز جرقه آغاز اين كار را زدند. ژانويه 2013 بود كه كابوس غرب از زبان فريدون عباسي، رييس وقت سازمان انرژي اتمي شنيده شد: غنيسازي 5 درصدي اورانيوم در نطنز ادامه پيدا مي‌كند و البته ايران به دليل امتناع غرب از در اختيار قرار دادن اورانيوم 20درصد غني شده مورد نياز، خود اقدام به غنيسازي 20 درصدي در نطنز و فردو مي‌كند. با برجام محدوديت‌هايي بعضا 10 ساله و 15 ساله بر ظرفيت‌هاي غنيسازي ايران در نطنز اعمال شد كه اكنون با تصميم ايران براي كاستن از سطح تعهدات باز هم برخي موتورها در قلب غنيسازي ايران بايد سريع‌تر از دو سال گذشته حركت كنند.
پيام تهران از ايستگاه غنيسازي نطنز به بروكسل
تعريف ساده توافق هسته‌اي ايران با 1+5 مصوب جولاي 2015 چه بود؟ تهران پس از سال‌ها مذاكرات هسته‌اي بي‌نتيجه كه ابتدا با تروييكاي اروپايي (فرانسه، بريتانيا و آلمان) كليد خورد و پس از مدتي به تركيب طرف مقابل كشورهاي امريكا، روسيه و چين هم اضافه شدند، پذيرفت در ازاي پذيرش برخي محدوديت‌هاي موقت بر برنامه هسته‌اي خود از ذيل قطعنامه‌هاي متعدد و متنوع فصل هفتمي شوراي امنيت سازمان ملل خارج شود و با برداشته شدن تحريم‌هاي هسته‌اي در سطوح دوجانبه و چندجانبه از سوي كشورهاي غربي و شوراي امنيت روبه‌رو شود. هرچند كه امريكا در يك سال آخر رياست‌جمهوري باراك اوباماي دموكرات هم كارشكني‌هايي در بهره‌مندي اقتصادي كامل ايران از برجام انجام داد اما واشنگتن به شكل رسمي تا ارديبهشت ماه 1396 در توافق هسته‌اي با ايران بود. آنچه در يك سال گذشته رخ داد در نهايت كاسه صبر تهران را لبريز كرد. واشنگتن نه تنها از برجام فاصله گرفت، بلكه تحريم‌هاي هسته‌اي را هم بازگرداند و باز نه تنها تلاش كرد شاهراه‌هاي اقتصادي ايران را با لغو تمام معافيت‌هاي تحريمي ببندد، بلكه درصدد پرونده‌سازي امنيتي و نظامي براي ايران هم برآمد و نام سپاه پاسداران انقلاب اسلامي را در ليست گروه‌هاي تروريستي خارجي قرار داد و حتي همكاري‌هاي هسته‌اي كاملا صلح‌آميز و بعضا با اهداف پزشكي ايران با ساير كشورهاي عضو برجام را هم هدف تحريم قرار داد. در گام آخر امريكايي‌ها بدون توجه به مفاد 14 گزارش جامع آژانس بين‌المللي انرژي اتمي درباره پايبندي تهران به تعهدات برجامي ادعا كردند كه راه‌هاي رسيدن ايران به بمب بايد مسدود شود و يكي از راهكارهاي آن متوقف شدن غنيسازي در ايران است. در چنين شرايطي ايران پس از يك دوره صبر استراتژيك و فرصت دادن به كشورهاي حاضر در برجام به گونه‌اي كه امكان بهانه‌جويي را از آنها گرفته باشد با كاستن از سقف تعهدات هسته‌اي هم پيام سياسي و هم پيام فني به بازماندگان در برجام و افكار عمومي در سطح بين‌المللي داد. البته كه در اين اقدام پيامي هم براي منتقدان داخلي برجام نهفته است. آنچه روز دوشنبه از ايستگاه فعال غنيسازي ايران به رسانه‌هاي جهان مخابره شد دو پيام موازي سياسي و فني بود:
1. ايران توانايي فني اين را دارد كه با همين تعداد سانتريفيوژها توليد خود را افزايش دهد كمااينكه در مرحله نخست اين توليد را 4 برابر كرد و به زودي از سقف توليد 300 كيلوگرم عبور خواهد كرد.
2. اروپايي‌ها به اضافه چين و روسيه اگر مي‌خواهند ايران تا روز 16 تير و شايد هم زودتر به نقطه فني بازگردد كه روز 17 ارديبهشت ايستاده بود، مسووليت‌هاي برجامي خود را به‌جا آورند.
تا 16 تيرماه كه ايران و 1+4 دوباره در موقعيت دوئل برجامي قرار بگيرند، يك گزارش ديگر آژانس بين‌المللي انرژي اتمي در نيمه خردادماه درباره ميزان پايبندي تهران به تعهداتش در برجام منتشر خواهد شد. گزارشي كه از هم‌اكنون بسياري نگران مفاد آن هستند. هرچند كه به گفته بهروز كمالوندي، آژانس نقش ناظر و قاضي را دارد اما گزارش اين نهاد مي‌تواند واكنش 1+4 را به دنبال داشته باشد. مقام‌هاي سايت هسته‌اي نطنز روز دوشنبه به خبرنگاران رسانه‌هاي داخلي اعلام كردند كه اطلاعات طراحي گام‌هاي برداشته شده در راستاي كاهش از سطح تعهدات برجامي اخير را به اطلاع آژانس بين‌المللي انرژي هسته‌اي رسانده‌اند.
در دو هفته گذشته از دستور شوراي عالي امنيت ملي براي كاسته شدن از سطح تعهدات برجامي، مقام‌هاي سياسي و فني ايران از وزارت خارجه و سازمان انرژي اتمي كه دو بال همراستا در مذاكرات هسته‌اي هم بودند، تاكيد داشتند كه اقدام‌هاي تهران با مستند بودن به ماده‌هاي 26 و 36 برجام در چارچوب توافق است. با وجود اين قابل كتمان نيست كه اگر 1+4 به تعهدات خود عمل نكند عملا گام نخست ايران در عدم رعايت محدوديت سقف توليد اورانيوم و آب سنگين و در گام دوم عدم پايبند بودن به محدوديت 67/3 درصد مي‌تواند ادبيات فني گزارش‌هاي پيش‌روي آژانس بين‌المللي انرژي اتمي را تغيير بدهد. تهران در كمتر از دو هفته توليد اورانيوم 67/3 در نطنز را 4 برابر كرد و همزمان مقام‌هاي سازمان انرژي اتمي مي‌گويند در گام دوم مي‌توانند در بازه زماني 4 روزه غنيسازي 20 درصد را آغاز كنند. هم تهران و هم 1+4 و البته امريكا كه از توافق هسته‌اي فاصله گرفته، مي‌دانند كه ايران در گام‌هاي بعدي در مسير خروج نسبي از برجام يا به اصطلاح كاستن مرحله‌اي از سطح تعهدات، گزينه‌هاي متعددي پيش‌رو دارد. در دو هفته اخير كه گمانه‌زني‌هاي رسانه‌اي درباره گزينه‌هاي فني پيش روي ايران در فضاي رسانه‌اي داغ شده بود، برخي احتمال خروج ايران از معاهده منع تكثير تسليحات هسته‌اي (ان‌پي‌تي) يا تعليق اجراي داوطلبانه پروتكل الحاقي را مطرح كردند كه با توضيحات روز دوشنبه مقام‌هاي سازمان انرژي اتمي در تاسيسات غنيسازي نطنز مي‌توان گفت فعلا اين دو مساله در دستور كار قرار ندارد اما اگر 1+4 به مسير اجراي تعهدات بازنگردد، اين گزينه‌ها هم قابل بررسي خواهند بود. برآيند سخنان بهروز كمالوندي در جمع خبرنگاران هنگام بازديد از نطنز اين بود كه توازن برجام به هم خورده و ايران قصد خروج از توافق با 1+4 را ندارد و اين گام و گام‌هاي بعدي ايران هم در چارچوب برجام خواهد بود.
آنچه در 20 سال رخ نداد، مي‌تواند در 20 دقيقه رخ بدهد
بازديد دوباره از نطنز در فاصله زماني كمتر از دو سال و آن هم در روزهايي كه برنامه هسته‌اي ايران ميزبان برخي محدوديت‌هاي برجامي است و همزمان سه نوع نظارت پارلماني، پروتكلي و برجامي بر برنامه هسته‌اي ما سايه انداخته، فرصت دوباره‌اي شد براي مشاهده پيشرفت‌هاي هسته‌اي ايران به خصوص در حوزه تحقيق و توسعه. در گزارش شهريور ماه 1396 كه با عنوان «نفس «نطنز» خنده «خنداب»» منتشر شد از مجتمع غنيسازي شهيد احمدي‌روشن با عنوان قلبي ياد كردم كه جهان سال‌ها به دنبال توقف تپش آن بود. غنيسازي ايران كه در جريان مذاكرات هسته‌اي از سوي جامعه بين‌المللي به رسميت شناخته شد همچنان خط قرمز ايران است و زياده‌خواهي دولت جديد امريكا و متحدان آن در منطقه براي توقف آن خواب آشفته‌اي است كه تعبير نخواهد شد. مجتمع غنيسازي نطنز قريب به دو سال گذشته به دور از هياهوهاي رسانه‌اي كه آن را به انباري براي تجهيزات هسته‌اي منفصل ايران تشبيه مي‌كردند، به كار خود ادامه داده و اين‌بار سازمان انرژي اتمي درب واحدهاي تازه تاسيس جديدي را به روي خبرنگاران باز كرد. بازديد از بخش‌هاي تازه تاسيس و ساختمان‌هايي كه رنگ و بوي جديدي داشتند نشان از تاييد قسم جلاله‌اي داشت كه علي‌اكبر صالحي، رييس سازمان انرژي اتمي در مجلس شوراي اسلامي در مهرماه 1394 ياد كرد: «والله، والله، والله در مسائل هسته‌اي نه با كندي و نه با توقف روبه‌رو خواهيم شد و آب سنگين اراك، تحقيقات و غنيسازي ادامه خواهد يافت.»
در نطنز يا صداي دائم فعاليت 5060 سانتريفيوژ فعال به گوش مي‌رسد يا تجهيزات هسته‌اي با شماره‌بندي‌هاي دقيق و آدرس محل قابل نصب در سالن B چيده شده‌اند تا در صورت دستور شوراي عالي امنيت ملي فورا به فعاليت گرفته شوند. برخلاف فضاسازي برخي رسانه‌هاي منتقد داده‌ها و ستانده‌هاي ايران در برجام، ذخيره‌سازي سانتريفيوژها به گونه‌اي صورت گرفته كه بازگرداندن آن آسان است. توانمندي هسته‌اي ايران كه به دليل محدوديت‌ها و تحريم‌هاي رنگارنگ در سال‌هاي گذشته به همت دانشمندان و كارشناسان ايراني با اتكا به دانش و تجهيزات بومي پيش رفته در سايه برجام امكان تحقيق و توسعه رسمي پيدا كرده و امروز مي‌توان گفت كه ادامه زنجيره اين تحقيق و توسعه، ايران را از سرمايه‌گذاري‌هاي عظيم رها كرده است. امروز تحقيق و توسعه ايران روي ماشين‌هاي نسل 6 هم به خوبي پيش رفته و مي‌توان گفت كه در صورت تداوم برجام تا سال دهم پس از اجرا، دانشمندان ايراني در نطنز مي‌توانند شاهد جايگزين شدن ماشين‌هاي نسل يك با قابليت پايين با ماشين‌هاي نسل‌هاي بالاتر با كيفيت بيشتر باشند. كار تحقيق و توسعه در نطنز با رعايت محدوديت‌هاي قيد شده در برجام به گونه‌اي پيش رفته كه به گفته كارشناسان اين مجتمع، ايران در حال حاضر نياز به ساخت سايت جديد ندارد و هر زمان اراده كند، مي‌تواند با تغيير نسل سانتريفيوژ كار را پيش ببرد.
«آنچه در 20 سال رخ نداد، مي‌تواند در 20 دقيقه رخ بدهد»، جمله‌اي كه روي يكي از تابلوهاي محوطه داخلي مجتمع نوشته شده بود، گوياي حقيقتي است كه اتفاقا امروز بايد به گوش كشورهاي باقيمانده در برجام و افكار عمومي بين‌المللي برسد. جمهوري اسلامي ايران در 20 سال گذشته كه برنامه هسته‌اي ايران به فراخور تحولات روز در صدر يا ذيل اخبار رسانه‌هاي بين‌المللي بوده، ثابت كرده كه اراده برخورداري از برنامه صلح‌آميز هسته‌اي به عنوان عضوي از ان‌پي‌تي را دارد. اراده‌اي كه در سال‌هاي نخست در شعار انرژي هسته‌اي حق مسلم ماست، نمود پيدا كرد و بعدها با نخستين توافق هسته‌اي چندجانبه ميان ايران و 6 كشور به ثبت رسيد و حتي بخشي از قطعنامه 2231 شوراي امنيت هم شد. ايران با برجام پذيرفت ترمز برخي فعاليت‌هاي هسته‌اي را نگه دارد و در زماني كه دو طرف در حال پيشبرد پروژه اعتمادسازي هستند، بخش‌هاي مربوط به تحقيق و توسعه را با سرعت بيشتري پيش ببرد كه هرگاه برجام نيمه‌كاره ماند و دستور به از‌سرگيري كامل فعاليت‌ها رسيد يا برجام با عمر طبيعي به پايان رسيد، ورود تهران به مرحله غنيسازي صنعتي با سرعت بيشتري صورت بگيرد. بازديد از ايستگاه غنيسازي ايران نشان داد كه همه چيز براي بازگشت ايران به نقطه نه پيش از برجام بلكه بسيار جلوتر از آن آماده است. تهران تحت هيچ شرايطي نه در گذشته و نه در آينده غنيسازي صفر را نمي‌پذيرد و اين نكته‌اي است كه حاضران در برجام بايد به غايبان يا كشوري كه از توافق عقب كشيد، گوشزد كنند. امروز برجام در ميدان مسابقه اراده‌ها قرار گرفته است: ايران اراده سياسي و توان فني براي ايجاد توازن در تعهدات برجامي خود و بازماندگان در توافق را دارد و همزمان كه دستان تهران روي دكمه قرمز قرار گرفته در حال محك اراده اروپا براي حفظ برجام است. تداوم توافق هسته‌اي در حالي كه طرف‌هاي باقيمانده در آن شعارهاي شفاهي را به گام‌هاي اجرايي تبديل كرده‌اند، هم مطلوب ايران است و هم 1+4. تهران در ايستگاه نطنز ترمز را اندكي رها كرده و اراده اروپا براي دفاع از توافقي چندجانبه و شناسنامه‌دار را كه دستاوردي مهم براي حوزه منع اشاعه است به نظاره نشسته است.