افول دموكراسي
محمود فاضلي
نتايج نظرسنجي موسسه آلماني «بنياد تحقيقات داليا و ائتلاف دموكراسي‌ها» نشان مي‌دهد فقط نيمي از مردم جهان بر اين باورند كه كشورهاي‌شان دموكراتيك است و حدود 40 درصد آنها از امور جاري كشورهاي‌شان ناراضي هستند، قطعا زنگ خطر را براي چنين كشورهايي به ويژه در اروپا كه خود را مهد دموكراسي مي‌دانند، به صدا درآورده است. در شرايطي كه نيمي از امريكايي‌ها معتقدند كشورشان تاثيري مثبت بر دموكراسي جهاني داشته اما اكثريت شركت‌كنندگان اروپايي نظري منفي به دموكراسي دارند. در ميان كشورهاي اروپايي 52 درصد شهروندان اين كشورها بر اين باورند اتحاديه اروپا به نفع اكثر اروپايي‌ها عمل نمي‌كند. شهروندان ايتاليا، فرانسه و يونان در راس اين ناراضيان قرار دارند. بسياري از اتباع اروپا، عملكرد بانك‌ها، شكاف طبقاتي، رسانه‌هاي اجتماعي (فيسبوك و توييتر) و افراط‌گرايي را تهديدي عليه دموكراسي در جهان مي‌دانند.
نام يونان در اين فهرست به عنوان پيشرفته‌ترين نوع دموكراسي در باستان كه هم اكنون نارضايتي از دموكراسي در آن افزايش يافته، قابل تامل است. دموكراسي كنوني يونان به عنوان كشوري كه براي نخستين بار چنين واژه‌اي در شهر آتن در 510 سال پيش از ميلاد مطرح شد و حكومت به دست روستاييان و تهيدستان افتاد و حكومت عوام بر حكومت خواص اطلاق شد، خود را در جهان غرب مطرح كرد. البته همين دموكراسي از ابتدا مخالفيني در يونان داشت. هرودت مورخ يونان اگرچه معتقد بود دموكراسي تمام مردم را در پيشگاه قانون مساوي مي‌داند ولي اشكال را در آن مي‌دانست كه ممكن است دموكراسي به دست افراد نالايق افتاده و منجر به قدرت افراد بي‌اطلاع شود. ارسطو نيز انتخابات را نه يك شيوه دمكراتيك، بلكه شيوه مورد علاقه نجيب‌زادگان و اشرافيان تلقي مي‌كرد.
تا قبل از قرن هجدهم در ميان انديشمندان اروپايي اين تفكر حاكم بود كه در دمكراسي آتني اشرافيت، تابع شهروندان زحمت‌كش بود و به عنوان يك پديده منفي نگريسته نمي‌شد. شهر «آتن» يك نمونه از دموكراسي در مقابل دموكراسي «اسپارت» كه متكي بر اشراف بود، محسوب مي‌شد. دموكراسي آتن داراي دو ويژگي متضاد بود. حق شهروندي دمكراتيك بود اما از آنجا كه زنان، بردگان و خارجي‌ها از چنين حقوقي برخوردار نبودند، غير دمكراتيك بود. شهروندي حقي دمكراتيك براي بخش بزرگي از جامعه بود. اين حق بر پايه جايگاه اقتصادي يا اجتماعي كساني كه شامل اين حق مي‌شدند، نبود، همه اعم از غني و فقير، نجيب‌زاده و كارگر ساده، ارباب و زارع از يك حق برخوردار بودند.
امروزه دموكراسي اصطلاح سياسي به مفهوم برتري قدرت آرمان‌خواهانه ملي و اداره حكومت از سوي ملت است ولي چون حكومت مستقيم همه مردم در شرايط كنوني از راه غيرمستقيم امكان‌پذير نيست، لاجرم دموكراسي از راه غير مستقيم يعني تعيين نماينده و تفويض اختيارات حكومتي امكان‌پذير است. يكي از طرق اجراي دموكراسي اين است كه احترام به آزادي‌هاي اساسي به ويژه احترام به آزادي عقايد و افكار مطبوعات، آزادي تبليغات و تعليمات و ساير اختيارات ملي و مردمي در آن جامه عمل بپوشد. اگر اين آزادي‌ها نباشد و شرايط آن برآورده نشود، نه احترام به افكار عمومي و نه آزادي افراد و احزاب و نه انتخابات واقعي، هيچ‌يك وجود ندارد.
در روزگاري كه دموكراسي آتني متضمن نوعي تعهد عمومي به اصل فضيلت مدني بود و زندگي خصوصي از مسائل عمومي تبعيت مي‌كرد، پريكلس يكي از سياستمداران برجسته آتن كه بيش از سه دهه بر سياست‌هاي داخلي و خارجي آتن نظارت داشت، بر اين باور بود «مردم آزادانه، برابر و بطور مستقيم در امور قانون‌گذاري، كاركردهاي قضايي و اتخاذ تصميمات نهايي بر امور شهروندان دخالت مي‌كردند، درك درستي نداشته و خود را قانون‌گذار و مجري مي‌دانند.»
در يونان كنوني، بيشترين نگراني از دموكراسي وجود دارد. اگرچه به ظاهرا همه‌چيز و همه‌كس در جاي خود قرار دارند اما همين مردمي كه خود روزگاري به دنبال اجراي دموكراسي بودند و حكومت خود را دموكراسي پايدار معرفي مي‌كردند، هم اكنون نگران‌ترين مردم جهان در اجراي دموكراسي محسوب مي‌شوند. نظرسنجي ديگري نشان مي‌دهد 84 درصد يوناني‌ها از كاركرد دمكراسي در كشورشان ناراضي بوده و در 27 كشور، رتبه دوم بعد از مكزيك قرار دارند. فاكتورهاي اصلي اين نارضايتي، موضع‌گيري منفي نسبت به سياستمداران، بي‌اعتمادي نسبت به عملكرد سياستمداران، اعتقاد عميق به وجود فساد سياسي و اقتصادي در ميان سياستمداران كشور، بي‌اثر بودن نتيجه انتخابات در تغيير اوضاع كشور، عدم بهبود وضعيت اقتصادي و رشد گروه‌هاي افراطي در اين كشور از نگراني‌هاي ثابت آنها در سال‌هاي اخير است.