سارا معصومي
صبح پنجشنبه (13 تير) نفتكشي كه در تنگه جبل‌الطارق توسط نيروي دريايي بريتانيا توقيف شد به چالش جديدي در رابطه تهران و لندن تبديل شد. زماني كه خبر فوري و بدون جزييات توقيف اين نفتكش در رسانه‌هاي بين‌المللي منتشر شد كمتر كسي پيش‌بيني مي‌كرد كه قرار است تا ساعتي ديگر اين خبر با نام جمهوري اسلامي ايران گره بخورد. در ساعات اوليه، اين اظهارات رييس دولت محلي جبل‌الطارق بود كه اطلاعات اوليه را ارايه كرده و گفت: «تفنگداران نيروي دريايي بريتانيا يك نفتكش حامل ۲ ميليون بشكه نفت را كه عازم سوريه بود در سواحل اين سرزمين توقيف كرده‌اند.» در ادامه اظهارات او دليل اين توقيف نقض تحريم‌هاي اتحاديه اروپا اعلام شد كه از سال 2011 بر سوريه تحميل شده است. همزمان با اين اظهارات رييس دولت محلي جبل‌الطارق رسانه‌ها افشا كردند كه نفتكش توقيف شده، محموله‌اي نفتي را از ايران به سوريه مي‌برده است. با در كنار هم قرار گرفتن اين اطلاعات مشخص شد كه حداقل دليل اعلامي توقيف اين نفتكش، نقض تحريم‌هاي اتحاديه اروپا عليه سوريه بوده است. بر اساس گزارش اوليه‌اي كه بي‌بي‌سي منتشر كرد؛ محموله كشتي مازوت بوده كه سنگين‌تر از نفت است. اين رسانه انگليسي ادعا كرد كه نفتكش توقيف شده پيش از اين هم در حال نقل و انتقال‌هاي نفتي ديده شده بود اما اين‌بار دولت بريتانيا آن‌گونه كه اسپانيايي‌ها مي‌گويند به درخواست ايالات متحده امريكا اين نفتكش را توقيف كرده است.
هدف سوريه بود يا يك كشور اروپايي؟
توقيف اين نفتكش پرسش‌هايي را درباره مسير آن از ايران تا پالايشگاهي در سوريه و همچنين قانوني بودن يا نبودن اقدام جبل‌الطارق كه تحت حاكميت بريتانياست، ايجاد كرد. زماني كه نقشه مسير حركت نفتكش منتشر شد، سوال اين بود كه چرا ايران به جاي استفاده از مسير كوتاه‌تر عبور از خليج عدن، باب المندب، درياي سرخ و كانال سوئز مسير خود را با حركت دور قاره آفريقا چندبرابر كرده و در نهايت از طريق درياي مديترانه در تلاش براي رسيدن به مقصد ادعايي كه پالايشگاه بانياس در سوريه بوده است؟ بر اساس اطلاعات اوليه «گريس 1» يك سوپر تانكر 2 ميليون بشكه‌اي با پرچم پاناماست. «گريس1» در خليج‌فارس در عسلويه 2 ميليون بشكه نفت را بار زده و سپس در آب‌هاي امارات براي مدتي و دوبار لنگر انداخته و متوقف مانده است. گريس در ادامه با برنامه نفت عراق، راهي دماغه اميدنيك شده و با دور زدن قاره آفريقا قصد عبور از جبل‌الطارق را داشته كه شناسايي و متوقف شده است. در پاسخ به اين سوال كه چرا «گريس 1» مسير طولاني‌تري را انتخاب كرده كارشناسان نظرات متفاوتي دارند. برخي دليل آن را عدم صدور مجوز براي عبور نفتكش‌هاي ايراني از كانال سوئز مي‌دانند اما همزمان برخي منابع از عبور حداقل 6 نفتكش ايراني در ماه‌هاي اخير از كانال سوئز خبر داده‌اند. برخي كارشناسان وزن بار گريس 1 را دليل انتخاب مسير دورتر عنوان كرده‌اند. حداكثر آبخور مجاز براي گذر از كانال سوئز، يعني فاصله عمودي از سطح آب تا پايين‌ترين بخش كشتي، كمي بيش از ٢٠ متر است. گريس ١، يك ابرنفتكش عظيم است كه ظرفيت آن تا دو ميليون بشكه نفت برآورد شده است. آبخور اين نفتكش در صورتي كه محموله‌اي با حداكثر ظرفيت داشته باشد، حدود ٢٢ متر است كه از حد مجاز عبور از سوئز بيشتر است. در اين ميان اين تفسير از حادثه نيز وجود دارد كه گريس 1 با انتخاب مسير نامتعارف و خاموش كردن رادار شناسايي و ردگيري به دنبال دور زدن تحريم‌هاي امريكا بوده است. بر همين اساس يك كارشناس مسائل نفتي در گفت‌وگو با بي‌بي‌سي ادعاها درباره اينكه سوريه مقصد اصلي اين نفتكش بوده را رد كرده و مي‌گويد: مجموعه شرايط نشان مي‌دهد كه محموله گريس ١ احتمالا براي پالايشگاه بانياس در سوريه بارگيري نشده بود، بلكه اين نفتكش مي‌خواسته بار خود را از طريق انتقال كشتي به كشتي، در درياي مديترانه به يك شناور ديگر منتقل كند. بررسي‌هاي «تانكرتراكرز» (بر رصد فعاليت‌هاي نفتكش‌ها در جهان متمركز است) حاكي از آن است كه اخيرا يك نفتكش ايراني بار خود را به همين شيوه در آب‌هاي نزديك سوريه به يك كشتي اروپايي منتقل كرده است. اگر واقعا روشن شود كه محموله گريس ١ براي فروش به مشتري اروپايي بارگيري شده بوده و نه پالايشگاه سوري، در آن صورت به نظر مي‌رسد كار آن خلاف تحريم‌هاي اتحاديه اروپا نبوده و تنها تحريم‌هاي يك‌جانبه امريكا را نقض مي‌كرده كه اروپا اين تحريم‌ها را به رسميت نمي‌شناسد.
اقدام بريتانيا خلاف مقررات بين‌المللي است
در حالي كه بحث نقض تحريم‌هاي اتحاديه اروپا عليه سوريه در بحث نفتكش توقيف شده از سوي جبل‌الطارق شديدا مورد تاكيد قرار مي‌گيرد، كارشناسان حقوقي متفق‌القول اعتقاد دارند كه توقيف نفتكش ايراني خلاف حقوق درياهاست. در همين زمينه فرشاد كاشاني، حقوقدان مي‌گويد: دولت جبل‌الطارق يك فروند نفتكش حامل نفت ايران كه با پرچم پاناما در حال گذر از تنگه جبل‌الطارق بوده را به ظن حركت به مقصد سوريه توقيف كرد. ادامه اين توقيف بر اساس مقررات بين‌المللي و حقوق دريا غيرقانوني است. نفتكش ايران در حال گذر از تنگه بين‌المللي جبل‌الطارق بوده است. حق عبور ترانزيتي از تنگه‌هاي مورد استفاده كشتيراني بين‌المللي مطابق كنوانسيون ۱۹۸۲ حقوق درياها سال‌هاست كه لازم‌الاجراست و به صورت بخشي از حقوق بين‌الملل عرفي درآمده و رعايت آن براي دولت جبل‌الطارق ضروري است.
در شرايطي كه مقصد اين نفت سوريه نبوده باشد و مثلا گزينه رساندن آن به يك كشور اروپايي مطرح باشد، اقدام بريتانيا و جبل‌الطارق به معناي حمايت از تحريم‌هاي يك‌جانبه امريكاست كه اتحاديه اروپا مي‌گويد به رسميت نمي‌شناسد.
روايت انگليسي از دليل توقيف: تحريم اروپا
در آب‌هاي اروپا اجرا مي‌شود
بي‌بي‌سي انگليسي در مطلبي تفصيلي در اين باره مي‌نويسد: در حالي كه انگليسي‌ها مي‌گويند تصميم براي توقيف اين نفتكش را جبل‌الطارق گرفته اما به نظر مي‌رسد كه اطلاعات را امريكايي‌ها در اختيار آنها قرار داده‌اند. آنچه فعلا مشخص است، اين است كه توقيف اين كشتي براي اعمال تحريم‌هاي اتحاديه اروپا عليه سوريه بوده و نه تحريم‌هاي امريكا عليه ايران. با اين وجود به نظر مي‌رسد كه هم بريتانيا و هم امريكا، گريس 1 را از مدت‌ها پيش از خليج‌فارس تا درياي مديترانه زير نظر داشته‌اند. امريكايي‌ها سرسختانه به دنبال اعمال سياست فروش صفر نفت ايران هستند، لذا منفعت خود را در تحت فشار قرار دادن بريتانيا براي توقيف اين نفتكش داشته‌اند. با اين همه بريتانيا علاقه‌اي به همراهي با تحريم‌هاي امريكا عليه ايران ندارد، چرا كه اين كشور عضوي از برجام است اما زماني كه نفتكش وارد آب‌هاي اروپا به خصوص آب‌هاي جبل‌الطارق مي‌شود، انگليسي‌ها به اين نتيجه مي‌رسند كه راهي ندارند جز اعمال تحريم‌هاي اتحاديه اروپا عليه سوريه. البته بروكسل به عنوان مقر اتحاديه اروپا دخالتي در اين توقيف يا تصميم‌گيري براي آن نداشته و اجرايي كردن تحريم‌ها مسووليت كشورهاي عضو است. پالايشگاهي كه مقام‌هاي جبل‌الطارق مي‌گويند مقصد نفتكش ايراني بوده از سال 2011 تحت تحريم اتحاديه اروپاست. يك كارشناس مسائل حقوقي در اين باره به «اعتماد» مي‌گويد: از نظر حقوقي ما تكليفي براي رعايت تحريم‌هاي اروپا نداريم ولي اروپا در قلمرو خود تحريم‌هاي خود را اعمال مي‌كند و اعتقاد دارد كه اقلام مشمول تحريم مانند كالاي ممنوعه گمركي هستند. با اين همه در ايران اين اقدام بريتانيا خوش‌خدمتي براي امريكا تعبير شد، چرا كه تهران در حال حاضر نسبت به اروپا به دليل كم‌كاري در اجراي تعهدات برجامي بدبين شده و مسير كاستن از سطح تعهدات برجامي خود را آغاز كرده است. در چنين فضايي اقدام دولت بريتانيا در توقيف نفتكش ايراني بدان معناست كه تروييكاي اروپايي و در اين فقره بريتانيا صرفا حامي شفاهي برجام هستند اما در عمل با سياست‌هاي فشار امريكا عليه تهران همراهي مي‌كنند.
احضار سفير بريتانيا به وزارت خارجه
توقيف اين نفتكش و پس از آن انتشار تصاويري از ورود سربازان انگليسي به عرشه آن با واكنش‌هاي بسياري در داخل ايران روبه‌رو شد و در فضاي مجازي نيز افكار عمومي نسبت به اين اقدام غيرقانوني بريتانيا كه گفته مي‌شود به درخواست امريكا بوده، واكنش نشان دادند. در همين راستا «راب مك اير» سفير اين كشور در تهران عصر روز (پنجشنبه) توسط رييس اداره سوم غرب اروپا به وزارت امور خارجه احضار شد. در جريان اين احضار رييس اداره سوم غرب اروپا با غيرقابل قبول دانستن اين اقدام و اينكه حسب اطلاعات موجود توقيف اين نفتكش به درخواست امريكا صورت گرفته است، خواستار رهاسازي سريع نفتكش مزبور شد. او با اشاره به حركت اين نفتكش در آبراه‌هاي بين‌المللي، اقدام نيروي دريايي انگليس را معادل با راهزني دريايي خوانده و گفت: آن كشور حق ندارد تحريم‌هاي يك‌جانبه خود يا اتحاديه اروپا را به صورت فراسرزميني عليه كشورهاي ديگر اعمال كند. اين همان سياست زورمدارانه امريكاست كه كشورهاي اروپايي همواره نسبت به آن معترض بوده‌اند. در اين ديدار مدارك و مستندات مربوط به اين نفتكش و محموله آن كه حكايت از حركت كاملا قانوني نفتكش دارد در اختيار سفير انگليس قرار گرفته و تاكيد شد كه جمهوري اسلامي ايران از تمامي ظرفيت‌هاي سياسي و قانوني خود براي رهاسازي اين كشتي و استيفاي حقوق خود استفاده خواهد كرد. سفير انگليس با اظهار اينكه مراتب را سريعا به لندن منتقل خواهد كرد، تاكيد كرد: انگليس از تحريم يك‌جانبه امريكا عليه ايران تبعيت نمي‌كند.
روز جمعه جرمي هانت، وزير خارجه بريتانيا ضمن تاييد احضار سفير كشورش در تهران به وزارت خارجه با تكرار ادعاهاي بي‌اساس پيشين در اين باره گفت: تحريم‌ها به خاطر دلايلي وضع شده‌اند، آنها بايد رعايت شوند و راه واقعي حل اين مشكلات براي ايران اين است كه فعاليت‌هاي بي‌ثبات‌ساز خود در خاورميانه را متوقف كند. مقام‌هاي ايراني بايد حاضر به گفت‌وگو درباره «راه‌حلي بلندمدت» شوند «كه هم موقعيت ايران را به عنوان يك قدرت مهم منطقه‌اي هم صلح و ثبات را در سراسر خاورميانه تثبيت كند.» در اظهارنظري جداگانه، سرلشكر محسن رضايي، فرمانده سابق سپاه پاسداران و دبير مجمع تشخيص مصلحت نظام در توييترش نوشت كه اگر بريتانيا نفتكش ايراني را آزاد نكند، ايران بايد با توقيف يك نفتكش بريتانيايي «اقدام متقابل» كند.
جبل‌الطارق: تصميم مستقل بود
بولتون: توقيف نفتكش ايراني عالي بود
«بريتانيا به دستور امريكا اقدام به توقيف كشتي ايراني كرد.» اين گزاره كه از سوي اسپانيا مطرح شد و به نظر مي‌رسد كه با واقعيت هم فاصله چنداني نداشته باشد، خشم ايران از اقدام بريتانيا در توقيف نفتكش را دوچندان كرد. بر همين اساس روز گذشته دولت محلي جبل‌الطارق اعلام كرد: توقيف نفتكش «گريس ۱» تصميم مستقل اين دولت بوده و «هيچ درخواست سياسي» براي آن در كار نبوده است. در بيانيه دولت جبل‌الطارق آمده است: «مبناي همه تصميم‌هاي ما شواهد مستدلي بود كه اين شناور در حال نقض تحريم‌هاي فعلي اتحاديه اروپاست.» در تحولي جداگانه منابع خبري جمعه گزارش داده‌اند مقام‌هاي قضايي در «جبل‌الطارق» توقيف نفتكش ايراني را براي ۱۴ روز ديگر تمديد كردند. با وجود اين تكذيب مقام‌هاي جبل‌الطارق اما شعف امريكايي‌ها از اين اتفاق حكايت از داستان ديگري در پشت پرده داشت. «جان بولتون»، مشاور امنيت ملي امريكا بامداد جمعه (به وقت تهران) در حساب كاربري‌اش در توييتر نوشت: «خبر عالي: انگليس ابرنفتكش گريس ۱ را كه با نقض تحريم‌هاي اتحاديه اروپا در حال حمل نفت ايران به سوريه بوده، متوقف كرده است.» مشاور امنيت ملي كاخ سفيد مبادله نفت بين ايران و سوريه را «غيرقانوني» توصيف كرده و گفته كه امريكا با همكاري متحدانش اجازه منتفع شدن دو كشور از چنين مبادلاتي را نخواهد داد. او نوشته است: «امريكا و متحدانش به رژيم‌هاي تهران و دمشق اجازه نخواهد داد از اين تجارت غيرقانوني منتفع شوند.» «يوال اشتاينيتز» وزير انرژي رژيم صهيونيستي نيز در مصاحبه‌اي از توقيف يك نفتكش حامل نفت ايران توسط انگليس استقبال كرد. اين عضو كابينه امنيتي رژيم صهيونيستي در مصاحبه‌اش در مورد توقيف اين كشتي گفته است: «بريتانيايي‌ها با متوقف كردن اين [كشتي] اقدام بسيار خوبي انجام دادند. اين افزوده‌اي بسيار بسيار شديد و بسيار بسيار مثبت، بر فشارها به ايران است.»
نفتي بر آتش اختلاف بريتانيا و اسپانيا
توقيف نفتكش ايراني با تصميم مسوولان دولت جبل‌الطارق توسط دريابان‌هاي بريتانيايي در آب‌هايي كه اسپانيا مي‌گويد مال ما است؛ اين جمله و نام چند كشوري كه در پرونده توقيف نفتكش آمده نشان از پيچيدگي آن دارد. در حالي كه تهران درباره مقصد اين نفتكش سكوت اختيار كرده و گمانه‌زني‌ها ميان سوريه يا خريداري اروپايي در دوران است، ماجراي اين نفتكش به نفتي بر آتش اختلاف ميان بريتانيا و اسپانيا هم تبديل شده است. وزارت خارجه اسپاينا اعلام كرده از انگلستان شكايت خواهد كرد، چرا كه عمل توقيف در آب‌هاي نزديك به جبل‌الطارقي صورت گرفته كه تحت حاكميت دولت اسپانياست و اين كشور به صورت غيرقانوني اين توقيف را انجام داده است. اسپانيا حاكميت بريتانيا را بر آب‌هاي اطراف جبل‌الطارق به رسميت نمي‌شناسد و در ساعات نخست توقيف اين نفتكش نيز اعلام كرده بود كه توقيف كشتي و نقض احتمالي حاكميت ملي خود به واسطه آن را بررسي مي‌كند.
روايت متفاوت گاردين
روزنامه انگليسي گاردين روايت متفاوتي از ديدار سفير بريتانيا با رييس اداره سوم غرب اروپا در وزارت خارجه ايران را ارايه كرده و نوشت: راب مك اير در اين ديدار «بر موضع بريتانيا تاكيد و عنوان كرد كه «[انگليس] از اقدام قاطع مقام‌هاي جبل‌الطارق» براي اجراي تحريم‌ها عليه «بشار اسد» (رييس‌جمهور سوريه) استقبال مي‌كند.» بر اساس ترجمه خبرگزاري فارس از اين گزارش، گاردين روايت اسپانيا را تاييد كرده و نوشته است: «وزارت خارجه انگليس در چند روز گذشته با يك معضل روبه‌رو شده بود و مي‌دانست كه اگر آن طور كه ايالات متحده درخواست كرده، اين كشتي را توقيف كند، تهران را كه شديدا به دنبال صادرات نفت است، عميقا خشمگين مي‌كند.» اين گزارش سپس نوشته است كه مقام‌هاي انگليسي توقيف اين كشتي را «وظيفه اخلاقي و قانوني» خود براي اجراي تحريم‌هاي اتحاديه اروپا عليه سوريه توصيف كرده‌اند. انگلستان تاكيد دارد كه با تلاش ايران براي افزايش صادرات نفت هيچ مخالفتي ندارد، اما تنها مادامي كه اين كشور با فروش محصولاتش تحريم‌هاي اتحاديه اروپا را نقض نكند.
اين روزنامه احضار سفير انگليس در تهران را نشانه‌اي توصيف كرده از اينكه تهران معتقد است انگلستان واقعا به دنبال كمك به تهران براي كاهش تبعات تحريم‌هاي ثانويه امريكا نيست. گاردين سپس به شرح نحوه اجراي عمليات توقيف اين نفتكش پرداخته و نوشته است كه كماندوهاي انگليسي با بالگرد روي عرشه اين كشتي پياده شده‌اند و گروهي ديگر از كماندوها نيز با قايق‌هاي تندرو كشتي را محاصره كردند. به گزارش «اعتماد» در حالي كه اقدام دولت جبل‌الطارق در بازجويي از خدمه صداي اعتراض ايران را بلند كرده است، يك سخنگوي دولت جبل‌الطارق اعلام كرده است كه از ۲۸ نفر خدمه نفتكش «گريس ۱» به عنوان شاهد تحقيق مي‌شود نه متهم و هدف تحقيقات روشن شدن مقصد نهايي نفتكش است. خدمه كه همچنان در نفتكش هستند عمدتا شهروند هند و چند نفر هم اهل پاكستان و اوكراين هستند.