محمد عطريانفر، عضو شوراي مركزي حزب كارگزاران سازندگي كه در دوره رياست عبدالله نوري بر وزارت كشور معاونت سياسي آن را برعهده داشته، معتقد است در برگزاري انتخابات چه به صورت دستي چه به صورت ماشيني احتمال بروز خطا و تقلب وجود دارد چرا كه به هر حال پشت هر دو «انسان» ذي‌نفع وجود خواهد داشت اما با توجه به جميع شرايط به لحاظ كمي و كيفي و به خصوص در حوزه هزينه‌ها و شمارش آرا برگزاري الكترونيكي مي‌تواند نتيجه بهتر و نزديك به عدالتي در پي داشته باشد.
مدت‌ها است كه يكي از مباحث مهم ميان وزارت كشور، شوراي نگهبان و مجلس شوراي اسلامي برگزاري انتخابات به صورت الكترونيكي است. با توجه به اينكه شما در دوره وزارت عبدالله نوري و در دولت آيت‌الله هاشمي‌رفسنجاني، معاونت سياسي وزارت كشور را برعهده داشتيد و در اين دوره وزارتخانه بخشي از انتخابات در مرحله شمارش آرا را به صورت الكترونيكي انجام داد؛ به نظر شما اين اتفاق با چه مزايا و معايبي همراه خواهد بود؟
در حوزه مكانيزه شدن انتخابات در دنياي غرب گام‌هايي برداشته شده است. همچنين بر اساس تجربه‌اي شخصي روي مكانيزم‌هاي انتخاباتي برخي از كشورهاي غربي و شرقي مطالعه داشته‌ام. نظريه‌اي وجود دارد و آن، اين است كه برخي معتقدند در حوزه برگزاري انتخابات ضرورتي بر تقويت جنبه‌هاي الكترونيكي و مكانيزه شدن انتخابات نيست چرا كه با وجود اينكه ظرفيت فني و علمي آن هم وجود دارد اما مردم علاقه‌مندند براي مشاركت سياسي خود قلم و كاغذي دست بگيرند، اسم كسي يا كساني را روي آن بنويسند و در صندوق بيندازند. به اين ترتيب است كه حس مشاركت را به لحاظ رواني كسب مي‌كنند. اين نظر نوعي تقابل با الكترونيزه شدن انتخابات است و دلالت بر اين دارد كه سنت‌هاي پيشين راي‌گيري مثل صندوق راي را بايد صيانت كرد. اما در مورد مكانيزه شدن شمارش آرا در دنيا و يك بار در ايران تجربه‌هايي داريم. خاطرم هست در دوران رياست‌جمهوري دوره دوم آيت‌الله هاشمي رفسنجاني عملا پيروزي او در انتخابات تقريبا قطعي مي‌نمود و رقيب احمد توكلي بود كه از قبل مشخص بود پيروز نخواهد داشت، ما توانستيم از سوي وزارت كشور با اعضاي شوراي نگهبان به خصوص فقها مذاكره كنيم و توافق آنها براي كليت اين ماجرا را كسب كنيم.
اين مذاكره از دو جهت اهميت داشت. بايد نيروهاي نظارتي شوراي نگهبان را براي شمارش آرا با اين ساز‌و‌كار آشنا مي‌كرديم كه بتوانند تكاليف نظارتي خود را با اين مدل تنظيم كنند. همچنين براي برگزاري انتخابات به صورت مكانيزه بايد تصويب مجلس براي تنظيم برخي قوانين و مقررات را به دست مي‌آورديم كه طبيعي بود اين موضوع هم نيازمند موافقت شوراي نگهبان بود. البته در مورد انتخابات سال 1372 از هر حيث ميان ناظران، مجريان و مجلس و ساير متوليان نوعي توافق عمومي وجود داشت، شوراي نگهبان هم موافقت كرد و توانستيم شمارش آرا را به صورت مكانيزه انجام دهيم. در همين راستا با دانشگاه شريف وارد مذاكره شديم و توانستيم تيمي علمي و فني را تدارك ببينيم و با اجراي بيش از 110 پروژه مسير انتخابات را در حد شمارش آرا الكترونيكي برگزار كنيم. بنابراين اينكه بايد انتخابات به صورت سنتي برگزار شود يا مكانيزه تفاوت عمده‌اي ندارد اما آنچه در بخش شمارش آرا اهميت دارد اين است كه كساني كه در حوزه شمارش آرا ذي‌نفع هستند يعني احزاب، كانديداها، نيروهاي نظارتي يا هيات‌هاي اجرايي به دليل تبعاتي كه انتخابات ايران در گذشته داشته است در مورد تقلب يا خطا در شمارش نگراني‌هايي دارند. كساني كه در جايگاه مجريان يا نامزدهاي انتخاباتي قرار مي‌گيرند عمدتا علاقه‌مند به برگزاري ماشيني انتخابات هستند چون هر چقدر دست افراد در شمارش آرا كوتاه شود، نتبجه انتخابات به عدالت نزديك‌تر خواهد بود.
از آنجايي كه در بحث برگزاري انتخابات قرار است از آغاز (يعني اخذ راي) تا مرحله نهايي (شمارش آرا) به صورت الكترونيكي برگزار شود، موضوعاتي چون تخلف، تقلب و خطا نيز اهميت بيشتري پيدا مي‌كند. براي نمونه در مورد دسترسي نهادهاي مختلف به سرورها يا ديتاهاي موجود حرف و حديث‌هايي وجود دارد. آيا الكترونيكي شدن انتخابات مي‌تواند احتمال تخلف يا تقلب را به صفر برساند؟
در فرآيند عملياتي شدن هر مرحله‌اي از انتخابات چه به صورت دستي چه ماشيني احتمال بروز اشكال وجود دارد و دخالت‌هايي كه معناي تخلف يا تقلب دارد، اتفاق بيفتد. مرحله اول در دوره تبليغات انتخاباتي است كه احتمال انجام اقدامي غيرقانوني و به تبع آن تاثيرگذاري روي نتيجه وجود دارد. مرحله دوم تبليغات اطراف محل صندوق است كه ممكن است در جايي كه صندوق‌هاي انتخاباتي قرار داده مي‌شوند، فضاي پيراموني تحت تاثير تبليغات كانديداها قرار داشته باشد. مرحله سوم اين است كساني در حوالي و حواشي صندوق حضور داشته باشند كه در روز راي‌گيري آراي برخي از كساني كه ممكن است سواد كافي نداشته باشند را بنويسند يا راي‌‌دهنده‌ها را به هر نحوي از انحا تحت تاثير قرار دهند و جهت‌دهي كنند. مرحله چهارم هنگام انتقال صندوق‌ها به فرمانداري است. همچنين در مورد نيروهاي اجرايي و ناظر هم بايد نظارتي وجود داشته باشد كه از تعرفه‌هاي سفيد سوءاستفاده نكنند. مرحله پنجم زماني است كه صندوق‌ها باز شده و شمارش مي‌شود. در اين مرحله احتمال تقلب يا تخلف چه عامدانه چه به صورت غيرعامدانه و بعد از 12 ساعت فعاليت صرفا از سر خستگي، بي‌دقتي، اهمال و... وجود دارد. اگر به صورت مكانيزه هم اين مرحله اجرايي شود سوالاتي پيش خواهد آمد كه اين آرا كه در فرمانداري‌ها مجتمع مي‌شود بايد توسط دستگاه‌هاي كارت ريدر يا ماشين‌هاي كارت‌خوان خوانده شود چه نرم‌افزارهايي لازم دارد و چه كساني بر آن نظارت مي‌كنند؟ اگر دقت كنيد در تمام اين مراحل احتمال وجود تقلب چه در شرايطي كه انتخابات دستي برگزار شود و چه در شرايطي كه ماشيني برگزار شود، وجود دارد كه البته ميزان آن متفاوت است. اما نبايد ناديده گرفت در جريان الكترونيكي شدن انتخابات وقتي نرم‌افزاري وجود دارد و تمام الگوريتم‌ها به لحاظ رياضي نوشته شده و به لحاظ فني اجرايي شود، مي‌تواند تحت نظارت كامل باشد.
در اين زمينه البته احتمالات و در واقع اِن‌قُلت‌هايي وجود دارد. برخي مسائلي چون هك كردن را مطرح مي‌كنند، برخي از سرعت اينترنت و پهناي باند يا اينترنت ملي صحبت مي‌كنند و در كل معتقدند مقدمات به لحاظ لجستيكي فراهم نيست بنابراين اجرايي شدن اين طرح مي‌تواند آسيب‌زا باشد و حتي درصد تخلف را افزايش دهد.
البته راي‌گيري به روش آنلاين نيست و آفلاين است. يعني مردم به روش سنتي آرا را البته توسط دستگاه‌هايي به صندوق بيندازند و بعد آرا به صورت شبكه‌اي بسته تجميع مي‌شود. امكان اختلال در نرم‌افزار وجود دارد اما ظرفيت علمي و فني ما در زمينه نرم‌افزار و حوزه الكترونيك به حدي است كه تا مرز 100 درصد براي درست و دقيق اجرا شدن انتخابات را بتوانيم تضمين كنيم. بحث دسترسي نهادهاي مختلف به آرا نيز به راحتي و به صورت همه‌جانبه، موازي، چند جانبه، از بالا به پايين، ماتريكسي از طول به عرض و ... تعريف كنيم. همچنين مي‌توان چرخه‌هايي از محاسبات در آن اعمال كنيم كه اگر تخلفي صورت بگيرد آن چرخه به صورت خودكار اين خطا را اعلام كند. به لحاظ فني همه اين موارد قابليت عملياتي شدن دارد و امكان نظارت همزمان تفكيك شده وزارت كشور، شوراي نگهبان و ... فراهم آيد. در حوزه سخت‌افزاري شايد به سختي نظارت‌هاي همزمان ايجاد شود اما فعاليت‌هاي نرم‌افزاري به راحتي قابل به اشتراك است.
فارغ از مسائل لجستيكي به نظر مي‌رسد كه ما بيش از هر چيز براي برگزاري انتخابات الكترونيكي زيرساخت‌هاي فرهنگي مناسب نداريم. در واقع همواره مقاومتي در ميان مردم براي تغيير شيوه‌هاي دستي و كاغذي به شيوه‌هاي الكترونيكي و ماشيني وجود داشته است. به نظر شما اين موضوع مي‌تواند منجر به ايجاد شائبه‌هايي در جريان برگزاري انتخابات شود؟
جامعه ما آرام آرام با فضاهاي الكترونيكي و مجازي آشنا شده و شيوه استفاده از آن را ياد گرفته است. اما به هر حال نمي‌توان ناديده گرفت كه به لحاظ فرهنگي دوست دارند راي‌شان را فيزيكي احساس كنند. اما در همين شيوه پيشنهادي برگزاري انتخابات الكترونيكي تا مرحله واريز راي، تك تك شهروندان در پاي صندوق الكترونيكي حضور دارند و همه چيز ملموس و قابل رويت است. در واقع كاهش نيروي انساني و عدم رويت مستقيم و ملموس مربوط به شمارش آرا است كه اتفاقا به نظر مي‌رسد شمارش آرا با سيستم‌هاي ماشيني نسبت به شمارش دستي بيشتر مورد قبول بوده و امكان خطا و تخلف را كمتر مي‌كند.
از سويي بحث جرم‌انگاري نيز براي برگزاري انتخابات الكترونيكي وجود دارد. به اين معنا كه الان قوانين براي تخلفات و خطاهاي دستي در نظر گرفته شده اما هنوز ما قوانيني براي تخلفات و خطاهاي احتمالي در فرآيند ماشيني شدن نداريم. نظر شما در اين مورد چيست؟
به هر حال نبايد ناديده گرفت كه ماشيني شدن مي‌تواند جلوي بخشي از تقلب را بگيرد و احتمال راي‌‌هاي غيرقانوني وجود دارد اما حرف من اين است كه مي‌توان براي همه اين مسائل راهكاري تعبيه كرد. براي نمونه راي الكترال يكي از همين اقدامات است. به اين معنا كه هر كس در هر منطقه‌اي كه مي‌خواهد راي دهد پيش از برگزاري انتخابات ثبت‌نام كرده و در روز برگزاري با شناسه و شماره مشخصي قادر به راي دادن باشد. هر كدام از بخش‌هايي كه منجر به نگراني است قابل بررسي و پيشگيري است.
در نهايت برداشت من از صحبت‌هاي شما اين است كه اگر قرار بر رخ دادن تخلف يا تقلبي در سطوح بالا باشد چه انتخابات به صورت دستي برگزار شود چه به صورت الكترونيكي اين اتفاق رخ خواهد داد.
بله، به هر حال همان اتفاقاتي كه ممكن است در برگزاري انتخابات به صورت دستي رخ دهد در الكترونيكي نيز اگر امنيت شبكه تامين نشود، قابل رخ دادن است. به اين دليل كه به هر حال چه پشت عملكرد دستي چه پشت عملكرد ماشين به هر حال انسان وجود دارد و انسان هم مي‌تواند متخلف باشد.