سارا معصومي
خليج‌فارس ملتهب و بازيگران حاشيه‌اي كه با هم كنار نمي‌آيند. ايران مي‌گويد مشكلات اين منطقه را بازيگران منطقه‌اي بايد حل كنند اما عربستان سعودي براي حل اين مشكلات چشم به دستان دونالد ترامپ، رييس‌جمهور ايالات متحده امريكا دوخته است. رييس‌جمهور امريكا در صحنه داخلي گرفتاري‌هاي بسياري پيدا كرده و اين جدا از پرونده‌هاي نيمه‌باز بسياري است كه در حوزه سياست خارجي دارد. در شش ماه اخير مجموعه‌اي از حوادث در منطقه خليج‌فارس و حومه تنگه هرمز رخ داده كه عربستان سعودي را اميدوار به دخالت نظامي هرچند محدود امريكا كرده اما تاكنون واشنگتن براي حل و فصل هيچ‌كدام از اين پرونده‌ها دست به كارت نظامي نبرده است. دونالد ترامپ چه در دوره رقابت‌هاي انتخاباتي منتهي به پيروزي‌اش در سال 2016 ميلادي و چه در دو سال و نيم گذشته بارها نسبت به هزينه گزاف مادي حمايت از متحدان سنتي امريكا مانند عربستان در منطقه ابراز ناخرسندي كرده و تنها پيشنهادي كه ارايه كرده خريد تجهيزات امريكايي بوده است. هرچند كه منطقه غرب آسيا در چند سال اخير دچار زلزله سياسي شده و ارتباط‌هاي سنتي ديگر به سبك و سياق پيشين برقرار نيست اما اصلي‌ترين مشكل منطقه در حال حاضر 1- كهنه شدن اختلاف ميان ايران و عربستان سعودي است و 2- اصرار عربستان براي ناديده گرفتن ايران در معادله‌هاي منطقه‌اي و توسل به نيروي فرامنطقه‌اي براي حل و فصل اختلاف‌هايش با تهران.
در چند ماه اخير همزمان با افزايش سياست فشار حداكثري امريكا عليه ايران، مجموعه‌اي از عمليات‌هاي خرابكارانه در منطقه خليج فارس رخ داده كه هيچ بازيگر دولتي يا غيردولتي مسووليت آنها را نپذيرفته است. اين پرونده‌هاي باز عملا منطقه خليج فارس را در آستانه يك جنگ قرار داده‌اند. جنگي كه حتي يك حادثه كوچك هم مي‌تواند آغازگر آن باشد و البته ظرف زماني و مكاني براي پايان آن قابل تصور نيست. در روزهايي كه امريكا تنش هرچه بيشتر در منطقه را در راستاي منافع بيشتر اقتصادي و سياسي خود مي‌داند و كشورهاي اروپايي از سطحي از رابطه سياسي با بازيگران منطقه‌اي برخوردار نيستند كه بتوانند آنها را پشت يك ميز بنشانند، تنها راه مراجعه بازيگران منطقه به داخل منطقه است. راهكاري كه بارها از سوي بازيگران معتدل منطقه‌اي دنبال شده اما با مخالفت‌هاي عربستان، امارات و بحرين روبه رو شده است. در حالي كه امريكا تلاش مي‌كند با آشتي دوحه با رياض، اتحاد را به شوراي همكاري بازگرداند اما تنها چيزي كه در اين مسير عايد آن شده شكاف بيشتر بوده است. در اين ميان فاجعه انساني در يمن در شرايطي كه هيچ طرح صلحي تاكنون به آتش بس طولاني منتهي نشده هم نهادهاي عربي چون اتحاديه عرب را تحت فشار قرار داده و هم مرجعيت نهادي چون سازمان ملل براي كمك به برقراري صلح را زير سوال برده است. ايران در چندماه اخير همزمان فشارهايي را در حوزه برجام و همچنين منطقه متحمل شده است. در حالي كه تهران با 1+4 بر سر وفاي به عهد اين كشورها در برجام در نزاع است و هر لحظه احتمال پايان اين توافق به دليل عدم منتفع شدن اقتصادي ايران وجود دارد در سطح منطقه‌اي نيز اتهام‌هاي بي‌شماري متوجه ايران شده است. از انفجار نفتكش‌ها در الفجيره امارات تا هدف قرار گرفتن نفتكش‌هاي ژاپني و اخيرا حمله به تاسيسات نفتي در عربستان سعودي همه و همه انگشت اتهام‌ها را به سمت تهران نشانه گرفته است. با كناره‌گيري امريكا از توافق هسته‌اي و درخواست دونالد ترامپ براي توافقي جامع با تهران كه فعاليت‌هاي منطقه‌اي، برنامه هسته‌اي و آزمايش موشكي ايران را در برگيرد، دست‌هاي نه چندان پنهاني تلاش مي‌كنند با مخرب نشان دادن فعاليت‌هاي منطقه‌اي ايران، شانس خود را بار ديگر در جلب اجماع عليه ايران و به پاي ميز مذاكره كشاندن تهران امتحان كنند. در آخرين مورد، عربستان سعودي همسايه خود را متهم به دخالت در حمله به آرامكو كرده است. عملياتي كه انصارلله يمن مسووليت آن را برعهده گرفته اما سه كشور اروپايي حاضر در برجام با ايران (بريتانيا، فرانسه و آلمان)، امريكا و عربستان به اضافه فرزندخوانده‌هايش در منطقه ادعا مي‌كنند كار ايران بوده است. در حالي كه ايران مي‌گويد مسائل منطقه‌اي بايد در داخل منطقه حل و فصل شوند و همزمان برجام را توافقي صرفا هسته‌اي مي‌داند، امريكا، متحدان منطقه‌اي‌اش و اخيرا سه كشور اروپايي ادعا كرده‌اند كه ايران بايد تن به مذاكراتي جامع‌تر بدهد كه جدا از برنامه هسته‌اي اين كشور، فعاليت‌هاي منطقه‌اي آن را هم شامل شود. ايران مخالفتي با گفت‌وگو درباره فعاليت‌هاي منطقه‌اي خود ندارد و حتي در 34 سال گذشته به فراخور تحولات منطقه‌اي در بازه‌هاي زماني متفاوت پيشنهادهايي براي آغاز اين گفت‌وگوها و رسيدن به توافقي جامع را پيشنهاد داده است. البته ابتكارهاي ايران يك پيش‌شرط مشخص دارند و آنهم حضور بازيگران منطقه‌اي دور ميز مذاكره است. محمد جواد ظريف، وزير خارجه اخيرا همزمان با تشديد تنش در منطقه در يك توييت سلسله طرح‌هاي پيشنهادي ايران را يادآوري كرده بود. از طرح امنيت در خليج فارس در سال 1985 تا مجمع گفت‌وگوهاي منطقه‌اي در 2014، از طرح صلح يمن در 2015 تا فرآيند صلح سوريه موسوم به آستانه در 2017 و در نهايت هم پيمان منطقه‌اي عدم تجاوز در سال جاري ميلادي. اخيرا نيز حسن روحاني، با ابتكار جديدي به نام «طرح صلح هرمز» در مجمع عمومي سازمان ملل شاخه زيتون ايران را به سمت عربستان سعودي دراز كرد.
به نظر مي‌رسد كه در عربستان سعودي نيز جرقه‌هاي بحث درباره لزوم تنش‌زدايي از رابطه با ايران و نه الزاما برقراري رابطه ديپلماتيك در اين مقطع زده شده است. عربستان سعودي و ايران از دي ماه 1394 قطع رابطه ديپلماتيك را تجربه مي‌كنند و در 4 سال گذشته جز رايزني‌هاي هيات‌هاي دو طرف در زمينه حج هيچ ارتباط ديگري ميان تهران و رياض نبوده است. عربستان از مخالفان توافق هسته‌اي با ايران و از هواداران سياست ترامپ براي خروج از برجام بود. برخلاف ايران كه از حذف عربستان سعودي در معادله‌هاي منطقه‌اي سخني به ميان نمي‌آورد و اتفاقا در تمام ابتكارهاي ايران براي صلح و ثبات در منطقه، وزن قابل توجهي به سعودي داده شده اما عربستان به چيزي كمتر از قطع يد تهران از شطرنج سياسي و امنيتي در منطقه راضي نيست. با اين‌همه هدف قرار گرفتن تاسيسات نفتي سعودي زنگ‌هاي خطر را در رياض به صدا درآورد. وسعت و دقت اين حمله با حملات پراكنده پيشين انصارالله به عربستان متفاوت بود و حاشيه‌هايي در كنار اين متن پررنگ بر سعودي عيان شد كه به نظر مي‌رسد تا حدودي از سرعت ايران‌ستيزي در رياض كاسته است. حاشيه‌هايي نظير كاهش هر چند كوتاه‌مدت ميزان صادرات نفتي عربستان، عدم دريافت حمايت مورد نياز از سوي امريكا، فاصله گرفتن اندك اما ملموس امارات متحده عربي از سياست‌هاي رياض، زيرسوال رفتن توانمندي نظامي و دفاعي عربستان و بالا گرفتن انتقادها از جنايت‌هاي ائتلاف به رهبري سعودي در يمن. در حالي كه به گفته مقام‌هاي ايراني، عربستان پس از حادثه آرامكو، پيامي با تهران رد و بدل نكرده و پيام ايران به امريكا مبني بر عدم دخالت در اين عمليات و هشدار درباره هرگونه حمله به خاك تهران نيز از سوي امريكايي‌ها به اطلاع رياض رسانده شده است، عمران‌خان، نخست‌وزير پاكستان در حاشيه مجمع عمومي سازمان ملل متحد پرده از اتفاق جديدي برداشت. نخست‌وزير پاكستان كه پيش از سفر به نيويورك به منظور شركت در مجمع عمومي سازمان ملل متحد به رياض رفته بود در يك نشست خبري اعلام كرد كه حامل پيامي از سوي محمد بن سلمان، وليعهد عربستان براي رييس‌جمهور كشورمان بوده است. پس از اين اظهارنظر، حسن روحاني نيز دريافت اين پيام را تاييد كرد اما از جزييات بيشتر آن خبر نداد.
همزمان در حالي كه رسانه‌هاي بين‌المللي از احتمال به راه افتادن كانال ارتباطي ميان تهران و رياض خبر مي‌دادند، گفته شد كه عادل عبدالمهدي، نخست‌وزير عراق در سفري اعلام نشده به عربستان سعودي رفته است. هرچند كه دفتر نخست‌وزيري عراق ايران را سوژه اين سفر اعلام نكرد اما زمانبندي اين ديد و بازديد اين گمانه را تقويت كرد كه احتمالا پاي ايران در ميان بوده است. لازم به ذكر است كه پس از حمله به تاسيسات نفتي عربستان سعودي، برخي رسانه‌ها و حتي چهره‌اي مانند وزير خارجه امريكا ادعايي را مبني بر دخالت غيرمستقيم عراق در اين حمله مطرح كرده و ادعا كردند كه حمله به آرامكو را نيروهاي مورد حمايت ايران از خاك عراق انجام داده‌اند. ساعتي پس از طرح اين ادعا در رسانه‌ها بود كه عادل عبدالمهدي، نخست‌وزير عراق در تماس تلفني نسبتا طولاني با مايك پمپئو هرگونه دخالت مستقيم يا غيرمستقيم عراق يا استفاده از خاك اين كشور براي حمله به كشورهاي همسايه را رد كرد.
در حالي كه نگاه‌هاي به بغداد و رياض دوخته شده بود، دفتر نخست‌وزيري عراق پس از بازگشت عبدالمهدي از عربستان در بيانيه‌اي محورهاي اين سفر را اعلام كرد. عبدالمهدي در اين بيانيه گفته بود: براي تبريك روز ملي عربستان در اين كشور حضور يافتم و با پادشاه و وليعهد اين كشور براي بررسي روابط رو به گسترش دو طرف و نيز شرايط منطقه‌اي و تلاش براي آرام كردن اوضاع و دور كردن خطر آغاز هرگونه درگيري يا جنگ و جبران خسارات تمامي اين موارد ديدار و گفت‌وگو كردم. ديدارها فشرده، گسترده، صريح و مستقيم بودند، پيشنهاداتي را براي ايجاد راه‌حل‌هايي جهت كمك به پيشرفت و توسعه روابط دو كشور به ويژه در زمينه نفت و معاملات تجاري و نيز آرام كردن شرايط منطقه و ممانعت از آغاز جنگ ارايه كردم. در ديدارهاي فشرده با پادشاه و وليعهد عربستان بازخوردهاي بسيار مثبتي دريافت كرديم و ما به پيشروي به سوي بهبود اوضاع و ممانعت از بروز هرگونه درگيري يا احتمال آغاز هرگونه درگيري يا جنگ در منطقه اميدوار هستم، همه مخالف جنگ هستند و تنها آرامش را مي‌خواهند.
البته روايت عربستان سعودي از اين ديدار اندكي متفاوت‌تر بود و خبرگزاري رسمي اين كشور گزارش داد كه ديدار عبدالمهدي و وليعهد عربستان بر حملات اخير به تاسيسات نفتي آرامكو متمركز بود.اين روايت‌ها در حالي مطرح شد كه شبكه الميادين پيش از سفر عبدالمهدي به رياض به نقل از منابع آگاه اعلام كرده بود كه اين سفر به منظور ارايه ابتكار عملي براي ميانجيگري ميان تهران و رياض است.اين منابع به الميادين گفته بودند كه هدف عراق برگزاري نشستي ميان مقام‌هاي ايران و عربستان در بغداد پايتخت اين كشور است.
در حالي كه هم عراق و هم عربستان تلاش كردند در اخبار دولتي مربوط به سفر نخست‌وزير عراق به رياض، وزن چنداني به بحث ميانجيگري ميان تهران و رياض ندهند، روز گذشته باز هم خبري منتشر شد كه گمانه زني الميادين در اين باره را به نوعي تقويت كرد.
«بدر الزيادي»، عضو كميسيون امنيت و دفاع مجلس عراق، خبر داد كه «عادل عبدالمهدي»، نخست‌وزير عراق به زودي به تهران سفر خواهد كرد.به گفته اين عضو پارلمان، عبدالمهدي پس از سفر به عربستان به زودي عازم تهران خواهد شد.وي افزود كه اوضاع منطقه ملتهب است و مهم است كه عراق براي كاهش تنش و نزاع‌ها وارد عمل شود.الزيادي تأكيد كرد كه سفر عبدالمهدي به عربستان سفري موفق بود و او به زودي به تهران خواهد رفت و اين بهترين راه براي حل بحران‌هاست.وي اظهار داشت كه منطقه تحمل جنگ و درگيري بيشتر را ندارد و عراق مي‌كوشد كه ثبات در منطقه حفظ شود.
برهم صالح: نخست‌وزير ما ميانجي نيست
با اين‌همه برهم صالح، رييس‌جمهور عراق در اظهاراتي تلاش كرد انتظارها از رايزني‌هاي نخست‌وزير اين كشور در رياض و احتمالا تهران را افزايش ندهد. براساس ترجمه خبرگزاري ايسنا از سخنان برهم صالح، وي با اشاره به اينكه سفر اخير عبدالمهدي به رياض براي ميانجيگري در مساله ايران نبوده گفت، نخست‌وزير عراق تنها پيشنهاداتي براي كاهش تنش منطقه را با سعودي‌ها در ميان گذاشته است.
برهم صالح، رييس‌جمهور عراق با حضور در برنامه «خارج الحدود» كه از شبكه ان‌آرتي عربي پخش مي‌شود گفت: به منظور ايجاد آرامش در منطقه بعد از تنش اخير ميان تهران و واشنگتن، عراق تماس‌هايي با طرف ايراني دارد زيرا عراق خواهان وقوع جنگ ديگري نيست.عبدالمهدي در سفر اخيرش به عربستان ميانجيگر نبود بلكه تنها پيشنهاداتي به منظور كاهش تنش در منطقه را به آنها داد.
برهم صالح در پاسخ به اين سوال كه اگر واشنگتن به عراق فشار بياورد تا از ايران فاصله بگيرد موضع اين كشور چه خواهد بود گفت: حرف‌هاي زيادي در اين رابطه شنيده مي‌شود؛ واقعيت اين است كه ايران و عراق دو كشور همسايه هستند و باهم روابط اقتصادي، اجتماعي، فرهنگي و ديني دارند. من به دنبال انكار حضور و نفوذ ايران در عراق نيستم همان‌گونه كه ايراني‌ها نيز به حضور و نفوذ عراق در ايران اعتراف مي‌كنند؛ اين روابط متقابل است و ريشه تاريخي دارد.روابط بايد بر اساس احترام به استقلال و حاكميت كشورها باشد، نمي‌خواهيم به جنگ‌ها و اختلافات گذشته با ايران بازگرديم. از سوي ديگر «ميثاق الحامدي» نماينده ائتلاف «الفتح» عراق روايت ديگري از سفر نخست‌وزير اين كشور به رياض بيان مي‌كند و تاكيد دارد كه رياض از عبدالمهدي خواسته ميان عربستان و انصارلله يمن ميانجيگري كند.
به گزارش اعتمادآنلاين، الحامدي به پايگاه خبري «المعلومه» گفت كه بنا به درخواست دولت رياض براي حل بحران يمن، عبدالمهدي عازم عربستان سعودي شد.اين نماينده عراقي تصريح كرد عربستان سعودي به صورت علني اعلام نمي‌كند كه خواستار حل بحران يمن است تا اين موضع وي به ضعف رياض تعبير نشود. نماينده ائتلاف الفتح تاكيد كرد كه علت موفقيت عراق اين است كه دولت اين كشور روابط زيادي با شماري از كشورها دارد و مي‌تواند وضعيت امنيتي در منطقه را آرام كند. الحامدي در پايان تأكيد كرد سفر عبدالمهدي با حمايت گسترده بين‌المللي براي حل بحران يمن مواجه شد.
چرا عراق فعال شد؟
در حالي كه برخي از تحليلگران تلاش‌هاي عراق براي كاهش تنش يا نمايش نوعي از ميانجيگري ميان ايران و عربستان را در راستاي تلاش دولت اين كشور براي احياي نقش سنتي عراق در معادلات منطقه مي‌دانند به نظر مي‌رسد كه علت اصلي اين تلاش را بايد در احساس خطري دانست كه بغداد در ميانه اين كشمكش‌هاي منطقه‌اي كرده است. عراق از يك سو رابطه سياسي، اقتصادي و امنيتي تنگاتنگي با ايران دارد و از سوي ديگر نه تنها ميزبان پايگاه‌ها و سربازهاي امريكايي است بلكه در نوعي از رابطه استراتژيك با واشنگتن هم به سر مي‌برد. پس از كناره‌گيري امريكا از برجام و آغاز دور جديدي از تنش‌هاي منطقه‌اي بسياري از سياسيون در قدرت يا نخبگان سياسي نسبت به تبديل شدن عراق به صحنه‌اي براي درگيري ميان ايران و امريكا هشدار دادند. واشنگتن نيز بيم اين را دارد كه در صورت نزاع نظامي با تهران، منافع امريكا در عراق هدف قرار بگيرد. عراق امروز تازه توانسته از جنگ با داعش تا حدودي فاصله گرفته و رونق اقتصادي و تعريف ساختار سياسي را در سرلوحه اولويت‌هاي خود قرار بدهد. در چنين شرايطي آخرين چيزي كه عراق به آن نياز دارد ناامني يا تبديل شدن به زمين جنگ بازيگران منطقه‌اي با فرامنطقه‌اي است. پيش از حمله به تاسيسات نفتي آرامكو در سعودي كه عده‌اي تلاش كردند عراق را پايگاه آن حمله معرفي كنند، حملات پهپادي اسراييل به مقر حشدالشعبي در گوشه و كنار عراق، زنگ‌هاي خطر را در بغداد به صدا در آورده بود. در حالي كه گفته مي‌شود هدف اسراييل از حمله به پايگاه‌هاي حشد، حمايت ايران از نيروهاي حشد است آنچه براي عراق مهم بود و همچنان هم علامت سوالي در اين كشور است نقش امريكا در چشم بستن بر حمله‌هاي پهپادي اسراييل به عراق است. پس از اين حملات بود كه جامعه سياسي در عراق نيز ملتهب شده و بسياري خواهان شفاف‌سازي درباره نقش امريكا در اين حملات شدند.
سفر ناگهاني عمار حكيم به امارات
«سيدعمار حكيم» رهبر جريان حكمت ملي عراق در پايتخت امارات با «محمد بن زايد آل نهيان» وليعهد ابوظبي و قائم‌مقام فرمانده كل نيروهاي مسلح امارات متحده عربي در خصوص راه‌هاي كاهش تنش در منطقه گفت‌وگو كرد. دفتر اطلاع‌رساني جريان حكمت ملي عراق در اطلاعيه‌اي نوشت: در ادامه رايزني‌ها در راستاي كاهش تنش‌هاي منطقه، حكيم و بن زايد راهكارهاي حل چالش‌هاي منطقه را بررسي كردند. «محمد بن زايد آل نهيان»، وليعهد ابوظبي و جانشين فرمانده كل نيروهاي مسلح امارات از «سيدعمار حكيم»، رهبر جريان حكمت ملي عراق و «سيدمحسن حكيم» استقبال كرد. در اين ديدار كه در كاخ ساحلي ابوظبي برگزار شد، طرفين درباره تحولات و تازه‌ترين رخدادهاي عراق به گفت‌وگو پرداخته و در خصوص شماري از مسائل مورد اهميت براي دو طرف و به ويژه چالش‌هايي كه منطقه عربي با آن دست به گريبان است و نيز راهكارهاي تعامل با اين چالش‌ها و مهار پيامدهاي آن تبادل‌نظر كردند. وليعهد ابوظبي در اين ديدار بر تمايل امارات براي تقويت مناسبات خود با عراق در راستاي منافع مشترك دو كشور تاكيد كرد. «طحنون بن زايد آل نهيان»، مشاور امنيت ملي و «علي بن حماد الشاسي»، معاون دبير شوراي عالي امنيت ملي امارات نيز در اين ديدار حضور داشتند. سفر عمار حكيم به امارات، يك روز پس از سفر عادل عبدالمهدي، نخست‌وزير عراق به عربستان و ديدار با پادشاه و وليعهد اين كشور صورت مي‌گيرد كه بر اساس اطلاعيه دفتر نخست‌وزيري اين كشور با هدف تلاش براي كاهش تنش در منطقه صورت گرفت.