تلاش عمران‌خان براي مذاكره ايران و عربستان
پاكستان از
عهده ميانجيگري برخواهدآمد؟
نخست‌وزير پاكستان و نخست‌وزير عراق دو چهره‌اي هستند كه رابطه حسنه با تهران و رياض دارند و تلاش مي‌كنند از اين رابطه براي كاهش تنش ميان دو پايتخت استفاده كنند
سارا معصومي
داوطلبان نقش ميانجيگري ميان ايران و عربستان و ايران و ايالات متحده امريكا هرروز بيش از روز قبل مي‌شوند و البته به نظر نمي‌رسد كه تاكنون هيچ‌كدام از اين ميانجي‌گري‌ها ره به جايي برده باشند. در حال حاضر ايران با عربستان سعودي به عنوان بازيگري منطقه‌اي و امريكا به عنوان بازيگري فرامنطقه‌اي رابطه ديپلماتيك ندارد و مي‌توان گفت كه در هر دو اين پرونده‌ها اين سه بازيگر نوعي از بن‌بست در رابطه را تجربه مي‌كنند. اغما در رابطه ديپلماتيك ميان تهران و واشنگتن و همچنين تهران و رياض، ساير بازيگران منطقه‌اي و فرامنطقه‌اي را هم به دردسر انداخته است.
ايران و عربستان، پرونده‌اي در بن‌بست
در مساله فرجام توافق هسته‌اي ايران با 1+4، فرانسه نقش پيشرو را در ميانجيگري ميان ايران و امريكا بازي مي‌كند.نقشي كه سر و صداي بسياري به پا كرده و گاه ناظران را اميدوار به نتيجه و گاه نااميد از هر دستاوردي كرده است.
تنش در رابطه ايران و امريكا كه به كناره‌گيري واشنگتن از برجام منتهي شد تاثير خود را نه فقط در فرجام برجام بلكه در رابطه ايران با كشورهاي اروپايي، رابطه ايران با آژانس‌بين‌المللي انرژي اتمي و همچنين تحولات سياسي و امنيتي منطقه گذاشته است. همزمان تهران و رياض هم روزهاي تحولات ناخوشايند و هم تشديد تنش در رابطه دوجانبه را تجربه مي‌كنند؛ تنشي كه نخستين نتيجه آن را در بي‌ثباتي در تحولات امنيتي منطقه، آشفتگي در بازار جهاني انرژي و در بن‌بست دست و پا زدن پرونده‌هاي منطقه‌اي چون يمن شاهد هستيم.به نظر مي‌رسد كه ايران و عربستان يا ايران و امريكا در حال تجربه يك دوئل يا جدال در يك شطرنج نيستند بلكه رابطه تهران با واشنگتن بلافاصله بر رابطه رياض و واشنگتن و عربستان و ايران تاثيرگذار مي‌شود . همزمان هرگونه تحول در رابطه ايران و عربستان بر رابطه تهران و واشنگتن نيز سايه مي‌اندازد. با اين‌همه بيش از 40 سال خصومت در رابطه ايران و امريكا با توجه به رفتارهاي يك‌جانبه واشنگتن در دو سال گذشته به شمول كناره‌گيري از توافق هسته‌اي، بازگرداندن تحريم‌هاي هسته‌اي و اتخاذ سياست فشارحداكثري سياسي، امنيتي و اقتصادي عليه ايران، دورنماي رسيدن به توافق ميان تهران و واشنگتن را تيره‌وتار كرده است. رابطه ايران و عربستان نيز تحت تاثير تنشي است كه تهران و واشنگتن تجربه مي‌كنند اما مجموعه‌اي از عوامل باعث شده كه بارقه‌هايي از اميد در ميان ساير بازيگران براي تنش‌زدايي از رابطه تهران و رياض ايجاد شود. بحران اخير در رابطه ايران و عربستان به چهارمين سالگرد خود نزديك مي‌شود. دي ماه 1394 به دنبال اعدام روحاني شيعه شيخ نمر در عربستان، اعتراض‌ها در ايران به بالارفتن از ديوار سفارت عربستان منتهي شد؛ اقدامي كه رياض پاسخ آن را با قطع رابطه ديپلماتيك با تهران داد. قطع رابطه ديپلماتيك سعودي با تهران به نخستين تكه از پازل تشديد تنش با تهران تبديل شد كه در چهار سال گذشته همچنان ادامه داشته و ساعتي متوقف نشده است. البته برخي كارشناسان مسائل ايران و عربستان بر اين باور هستند كه قطع رابطه ديپلماتيك با تهران، برنامه‌اي بود كه عربستان از زمان حصول توافق هسته‌اي ميان ايران و 1+5 (به شمول امريكا) و ايجاد فضاي مثبت پيرامون رابطه تهران و واشنگتن به واسطه برجام، به دنبال آن بود كه اعتراض‌ها در ايران به اعدام شيخ نمر به بهانه خوبي براي اين اقدام تبديل شد. قطع رابطه ديپلماتيك آغاز دومينويي بود كه با رياست‌جمهوري دونالد ترامپ در امريكا و مواضع ضدايراني او تكميل شد. تشويق امريكا به خروج از برجام و بازگرداندن تحريم‌هاي هسته‌اي به سياست اصلي و اصولي عربستان از نخستين روزهاي حضور ترامپ در كاخ سفيد تبديل شد. پايان دادن به حضور امريكا در برجام، تحت فشارقرار دادن اقتصادي ايران، تهديدسازي از فعاليت‌هاي منطقه‌اي و آزمايش‌هاي موشكي ايران و بطور خلاصه امنيتي‌سازي دوباره پرونده ايران اهدافي بود كه عربستان در دو سال و نيم گذشته به‌شدت دنبال كرده و براي رسيدن به آنها نه از باج‌دهي‌هاي كلان به كاخ سفيد و نه از سنت‌شكني تاريخي و چراغ سبز نشان دادن به رژيم اسراييل سر باز نزد. با اين‌همه عربستان از تمام اين بازي‌ها به دنبال تضعيف ايران در منطقه در يك بازه زماني مشخص بود كه با گذشت زمان نه تنها اين هدف محقق نشده بلكه مجموعه اين اقدام‌ها به باتلاقي تبديل شده كه در حال زمين‌گير كردن سعودي در پرونده‌هاي متفاوت از يمن تا تامين امنيت شهرهاي خود است؛ سناريوي مطلوب سعودي خروج ايران از برجام و بازگشت اجماع جهاني عليه تهران؛ اتفاقي كه حتي اگر در چندماه آتي هم به دليل بدعهدي بازماندگان غيرايراني برجام رخ بدهد باز هم تاثيري را كه رياض انتظار آن را داشت نخواهد گذاشت.
آيا رياض به دنبال كاهش تنش با تهران است؟
عربستان در حال حاضر در باتلاق يمن گرفتار شده، مهم‌ترين تاسيسات نفتي اين كشور هدف حمله قرار گرفته، شهرهاي آن در تيررس حملات موشكي انصارالله يمن قرار دارد، محمد بن سلمان، وليعهد اين كشور به دليل پرونده قتل جمال خاشقجي، روزنامه‌نگار با اكراه مورد پذيرش همتاهاي خارجي خود قرار مي‌گيرد، شاكله شوراي همكاري خليج فارس را به دليل تنش در رابطه با قطر از هم پاشانده و براي كوچك‌ترين درخواست از امريكا بايد چك سفيد امضا كند آنهم در حالي كه ضمانتي براي نقد كردن وعده‌هاي ترامپ در اختيار ندارد. همزمان جنگي كه وليعهد سعودي ادعا كرده بود آن را به داخل ايران مي‌كشاند دامان رياض را گرفته و ناامني در خليج‌فارس و تنگه هرمز برخلاف انتظار سعودي پاي تمام بازيگران منطقه‌اي را به ميدان كشانده است. امريكاي ترامپ نيز متحد سرتاپاگوشي كه محمد بن سلمان انتظار داشت، نيست. در مجموعه‌اي از تحولاتي كه در شش ماه گذشته در منطقه رخ داده، رياض دخالت نظامي ولو محدود واشنگتن را انتظار مي‌كشيد كه نه در ماجراي هدف قرارگرفتن پهپاد امريكايي توسط ايران نه در حمله به تانكرهاي نفتي در خليج فارس و نه در هدف قرار گرفتن تاسيسات نفتي آرامكو اين انتظار برآورده نشد. همزمان نوع رفتار رييس‌جمهور امريكا با متحدانش در منطقه كه آخرين آنها كردها بودند، واكنش ترامپ به عدم پيروزي بنيامين نتانياهو، رفيق شفيقش در انتخابات اخير رژيم اسراييل و اصرار وي بر اين نكته كه وقت جنگ‌هاي بي‌پايان امريكا در منطقه غرب آسيا به پايان رسيده و هركسي طالب جنگ است خود راسا اقدام كند، سعودي را به ستوه آورده و در كنج استراتژيك قرار داده است. مجموعه اين تحولات، برخي از ناظران مسائل منطقه را به اين نتيجه رسانده كه شايد عربستان سعودي به دنبال كاهش تنش با ايران باشد. البته كه ميان تمايل به كاهش تنش تا اراده براي برقراري رابطه ديپلماتيك و حل و فصل اختلاف‌هاي دوجانبه فاصله بسيار است. در اين مرحله به نظر نمي‌رسد كه رياض اراده‌اي براي از سرگيري كامل رابطه با تهران آنهم در شرايطي كه تمام شواهد حاكي از سرخوردگي محمد بن سلمان دارد، داشته باشد.
ماموريت خودخوانده خان
هدف قرار گرفتن تاسيسات نفتي عربستان سعودي در ماه سپتامبر را مي‌توان زنگ خطري براي محمد بن سلمان دانست. مجموعه رفت و آمدهايي كه پس از اين ماجرا به عربستان رخ داد اين تصوير رسانه‌اي را ايجاد كرده كه رياض به دنبال كاهش تنش با تهران است. عمران‌خان، نخست‌وزير پاكستان و عادل عبدالمهدي، نخست‌وزير عراق دو چهره‌اي هستند كه رابطه حسنه با تهران و رياض دارند و تلاش مي‌كنند از اين رابطه براي كاهش تنش ميان دو پايتخت استفاده كنند. عمران‌خان كه پيش از سفر به نيويورك به منظور شركت در مجمع عمومي سازمان ملل متحد، توقفي كوتاه در رياض داشت در نيويورك با حسن روحاني، رييس‌جمهور كشورمان ديدار كرد و البته پس از اين ديدار در يك نشست خبري اعلام كرد كه تلاش مي‌كند نقش ميانجي را ميان ايران و عربستان ايفا كند. در دو هفته گذشته رياض، درخواست از اسلام‌آباد براي ميانجيگري ميان عربستان و ايران را تكذيب كرده و روز گذشته نيز پاكستان اعلام كرد كه چنين درخواستي صورت نگرفته و اسلام‌آباد راسا تلاش مي‌كند ميان تهران و رياض گشايشي ايجاد كند. با اين‌همه دومين سفر عمران‌خان به تهران در يك سال گذشته در رسانه‌هاي منطقه‌اي و فرامنطقه‌اي به تلاشي براي ميانجيگري تعبير شده است. عمران‌خان براي نخستين‌بار در جامه نخست وزير پاكستان ارديبهشت‌ماه سال جاري به تهران سفر كرد كه در جريان آن سفر با مقام معظم رهبري و رييس‌جمهور كشورمان ديدار داشت. نخست‌وزير پاكستان كه ديدارهاي رسمي خود را از صبح امروز در تهران آغاز خواهد كرد به زودي سفري به عربستان سعودي هم خواهد داشت. با توجه به فاصله نزديك سفر اخير عمران‌خان به رياض و تكرار اين سفر در هفته آتي اين گمانه تقويت شده كه وي پاسخ ايران به ميانجيگري اسلام‌آباد را به رياض منتقل خواهدكرد. وزير خارجه پاكستان ساعاتي پيش از سفر به تهران اعلام كرد كه پاكستان تلاش مي‌كند سوءتفاهم‌هاي موجود ميان ايران و عربستان را از بين ببرد. اين مقام پاكستاني در ادامه افزود: پاكستان هركاري انجام مي‌دهد تا از سطح تنش ميان ايران و عربستان به عنوان دو كشور اسلامي بكاهد چرا كه اين منطقه ديگر توان يك جنگ ديگر را ندارد. شاه محمود قريشي وزير خارجه پاكستان در بخش‌هايي از سخنانش پيش از سفر به تهران به همراه نخست وزير گفت: پاكستان ديگر از عهده يك تنش يا منازعه در همسايگي خود برنخواهد آمد چرا كه از 19 سال پيش تاكنون با پرونده تنش و درگيري در افغانستان دست به گريبان است. الجزيره انگليسي درباره سفر عمران‌خان به تهران نوشت: نخست‌وزير و وزيرخارجه پاكستان تاييد كرده‌اند كه عمران‌خان در تهران با حسن روحاني به منظور ميانجيگري ميان ايران و عربستان ديدار خواهد كرد و پس از آن به اسلام‌آباد بازمي‌گردد اما سه‌شنبه آينده سفري به رياض خواهد داشت تا نتيجه رايزني‌هايش با تهران را به اطلاع مقام‌هاي سعودي برساند. پيش از اين سخنگوي دولت ايران اعلام كرده بود كه نخست وزير پاكستان در نيويورك پيامي را از سوي عربستان براي ايران آورده بود. با اين‌همه مقام‌هاي پاكستان پيش از عزيمت عمران‌خان به تهران تاكيد كردند كه چنين پيامي وجود نداشته و اين خبر كه عربستان از پاكستان خواسته ميان اين كشور و ايران ميانجيگري كند، درست نيست. عمران‌خان نخست‌وزير پاكستان در حاشيه مجمع عمومي سازمان ملل در نشست خبري كه داشت تاكيد كرد كه دونالد ترامپ، رييس‌جمهور امريكا از وي خواسته ميان واشنگتن و تهران ميانجيگري كند و او نيز پيام ترامپ را به روحاني رسانده است. به نظر مي‌رسد كه اين جمله عمران‌خان در رسانه‌ها به درخواست همزمان عربستان و امريكا از پاكستان براي ميانجيگري ميان اين كشورها و ايران تعبير شده است. به نظر مي‌رسد كه اصلي‌ترين واهمه كشورهايي چون عراق و پاكستان، وسيع‌تر شدن دامنه حملات به منافع نفتي ايران و عربستان در خليج‌فارس است. اتفاقي كه مي‌تواند احتمال درگيري تصادفي ميان دوكشور و تبديل شدن آن به جرقه جنگ را افزايش بدهد. پاكستان در حالي به دنبال ميانجيگري ميان ايران و عربستان است كه اين كشور به كمك‌هاي مالي و همچنين واردات نفت از عربستان به‌شدت وابسته است. از ديرباز جمعيتي از سربازان ارتش پاكستان در پايگاهي در عربستان مستقر هستند و مسووليت تعليم نيروهاي دفاعي سعودي را برعهده دارند. 900 كيلومتر مرز مشترك پاكستان با ايران و همچنين جمعيت قابل توجه شيعيان در پاكستان از مجموعه عواملي است كه اسلام‌آباد را نگران تنش ميان تهران و رياض مي‌كند. پاكستان بيم اين را دارد كه آغاز منازعه مستقيم ميان ايران و عربستان، اسلام‌آباد را در موقعيت گريزناپذير انتخاب ميان تهران يا رياض قرار بدهد. پاكستان در سال‌هاي اخير به دليل وابستگي مالي به عربستان و همسايگي با ايران از دخالت مستقيم در منازعه‌هاي غرب آسيا پرهيز كرده و به همين دليل از پيوستن به ائتلاف سعودي براي جنگ در يمن هم سر باز زد. برخي از كارشناسان بر اين باور هستند كه همين سياست محافظه‌كارانه پاكستان در قبال ايران و عربستان، به اين كشور ظرفيتي براي ميانجيگري داده است. سايت انگليسي صداي امريكا به نقل از يك دريادار امريكايي كه سابقه كار با پاكستاني‌ها را دارد مي‌نويسد: برخلاف تصور عمومي از توان پاكستان براي ميانجيگري در اين پرونده، بايد گفت كه اسلام‌آباد از اين توانايي برخوردار است كه به رياض و تهران راهي بينابين براي تنش‌زدايي پيشنهاد كند و به كانالي ميان ايران و عربستان براي تماس تبديل شود. اين مقام امريكايي با اشاره به عمق رابطه پاكستان با عربستان مي‌گويد: رابطه اسلام‌آباد با رياض بسيار عميق‌تر از رابطه پاكستان با ايران است اما پاكستان در چندسال اخير نشان داده كه كمك‌هاي مالي عربستان به اين كشور، از اسلام‌آباد بله قربان‌گويي كه توان مخالفت در هيچ پرونده‌اي را نداشته باشد، نساخته است.
ايران ميانجي‌ها را رد نمي‌كند
همزمان با سفر عمران‌خان به تهران، محمد جواد ظريف، وزير خارجه در گفت‌وگو با تلويزيون دولتي تركيه اعلام كرد كه ايران و عربستان انتخابي جز گفت‌وگو با هم ندارند و تهران براي گفت‌وگو با سعودي چه مستقيم و چه با واسطه آماده است و به همين دليل هيچ‌وقت ميانجي‌ها را رد نكرده است.
عباس موسوي، سخنگوي وزارت خارجه كشورمان روز گذشته در گفت‌وگو با خبرگزاري صدا و سيما، درباره جزييات سفر عمران‌خان به تهران گفت: نخست‌وزير پاكستان درباره تحولات منطقه‌اي و بين‌المللي با مقامات عاليرتبه كشورمان ديدار، گفت‌وگو و تبادل نظر خواهد داشت. اين سفر در چارچوب روابط ديرينه و دوستانه است. در اين سفر نخست‌وزير پاكستان با رهبر معظم انقلاب اسلامي و رييس‌جمهور كشورمان ديدار خواهد داشت و يك كنفرانس مطبوعاتي مشترك ميان عمران‌خان و آقاي روحاني رييس‌جمهور برگزار خواهد شد.وي در خصوص برخي اخبار كه عمران‌خان نخست‌وزير پاكستان به عنوان ميانجي و پيامي براي ايران و عربستان خواهد بود، گفت: تا اين لحظه موضوع ميانجيگري مطرح نيست، اما آخرين تحولات منطقه و بين‌المللي مورد بحث و بررسي قرار خواهد گرفت.ايران اعلام كرده است چه با ميانجي يا بدون ميانجي با همسايگان خود گفت‌وگو خواهد كرد و اگر سوءتفاهمي وجود دارد برطرف شود، اجازه ندهيم منطقه ما دستخوش تحول اشخاص ثالث شود و كشورهاي فرامنطقه‌اي بتوانند از اين مساله سوءاستفاده كنند.آمادگي ايران براي گفت‌وگو با كشورهاي منطقه، شامل همه كشورهاي منطقه بوده و اين موضوع از قبل اعلام شده است و ايران از طرح‌ها و ابتكاراتي كه در اين راستا وجود دارد استقبال مي‌كند و خواستارمنطقه‌اي امن و ثبات امنيت در منطقه است و اگر اين موضوع مطرح شود، جمهوري اسلامي ايران حرف‌ها را خواهد شنيد.
عربستان سعودي: قصد كمك‌رساني به نفتكش ايراني را داشتيم
سخنگوي اداره مرزباني سعودي روز گذشته در اولين واكنش به حادثه براي نفتكش ايراني در درياي سرخ و در نزديكي ساحل «جده» مدعي شد كه مرزباني سعودي قصد كمك‌رساني داشته اما نفتكش ايراني جي پي اس خود را خاموش كرده و تماس‌ها را بي‌پاسخ گذاشته است.به گزارش فارس به نقل از خبرگزاري رسمي عربستان سعودي (واس)، در بيانيه صادر شده آمده است كه در ساعت 47: 11 دقيقه روز جمعه (به وقت محلي) ايميلي از ايستگاه ساحلي جده دريافت شد كه حاوي پيام ناخداي نفتكش (سابيتي) كه پرچم ايران را حمل مي‌كرد بود.به ادعاي مرزباني سعودي، در پيام ناخداي نفتكش آمده بود كه دماغه نفتكش دچار شكستگي شده و مواد نفتي در حال نشت كردن به داخل درياست.اين بيانيه افزود: «هنگامي كه در حال تحليل اطلاعات از سوي مراكز هماهنگي جهت امدادرساني بوديم، مشخص شد كه نفتكش به مسير خود ادامه داده و از مسافت ۶۷ مايل دريايي ساحل جده دور شده است و همچنين جي پي اس خود را نيز خاموش كرده و به تماس‌ها پاسخگو نيست. در ساعت 15:50 دقيقه، بار ديگر مكان نفتكش به روزرساني و مشخص شد كه در مسافت ۷۹ مايل دريايي در جنوب غرب ساحل جده و در ۶۴ مايل دريايي نزديك‌ترين ساحل قرار دارد و با سرعت ۹.۷ گره دريايي در درجه ۱۵۲ در حال حركت است.بامداد روز جمعه، بدنه يك فروند نفتكش ايراني (سابيتي) متعلق به شركت ملي نفتكش در ۶۰ مايلي بندر جده عربستان سعودي دچار انفجار شد.