معادله پيچيده مسكو- رياض
عفيفه عابدي
زماني كه از روابط روسيه و عربستان و گسترش روابط دو كشور سخن به ميان مي‌آيد از سوي برخي محافل ايراني به اين روابط با حساسيت و بدبيني زيادي نگريسته مي‌شود. اين بدبيني و حساسيت نه تنها ريشه در دلايل تاريخي دارد كه در رابطه ايران با هر دو طرف رابطه مسكو و رياض وجود دارد بلكه شرايط فعلي منطقه و موضوع توافق هسته‌اي ايران مزيد بر علت است. از سويي ايران همواره نشان داده، روسيه را به چشم همكار خود در منطقه مي‌نگرد و از سوي ديگر عربستان ديگر تنها رقيب منطقه‌اي ايران نيست و افزايش تنش‌ها بين رياض و تهران، خصومت‌ها بين دو كشور را به شدت افزايش داده است. از اين منظر روابط روسيه و عربستان مي‌تواند براي ايران نگران‌كننده باشد. به ويژه اينكه عربستان بارها نشان داده با ارايه امتيازهايي به روسيه تلاش كرده، روابط مسكو و تهران را متاثر سازد. اما به رابطه روسيه و عربستان مي‌توان از دريچه‌اي ديگر نيز نگريست. روابط روسيه و عربستان به دلايل گوناگون دو جانبه، منطقه‌اي و بين‌المللي همواره دچار نوسان است. گاهي به شدت نزديك به نظر مي‌رسد و گاهي به شدت خصمانه. از زمان روي كار آمدن ولاديمير پوتين در روسيه در سال ۲۰۰۰ مسكو همواره علاقه زيادي به رابطه با رياض نشان مي‌دهد.
بر اين اساس نيز با وجود فراز و نشيب زياد در روابط دو كشور اين رابطه به نسبت قبل از سال ۲۰۰۰ گسترش يافته و براي هر دو طرف اهميت زيادي يافته است. به نحوي كه دو طرف از تنش جدي كه سال ۲۰۱۳ پس از سفر بندر بن سلطان به روسيه و جنگ لفظي ايجاد شده، عبور كردند. پس از مرگ ملك عبدالله و تغيير در حاكميت عربستان نيز با وجود ادامه بحران سوريه و شكل‌گيري جنگ يمن، روابط مسكو و رياض به حالت قبل بازگشت. در مقاطعي سفرهاي ديپلماتيك روس‌ها و سعودي‌ها افزايش يافته و در مقاطعي خبري از رايزني‌هاي ديپلماتيك آنها نيست اما رابطه دو كشور سرد نيست. اولين سفر محمد بن سلمان، وليعهد و وزير دفاع عربستان در ژوئن سال ۲۰۱۵ به روسيه به مناسبت همايش بين‌المللي اقتصادي سن پترزبورگ، روابط مسكو و رياض را به شرايط كم تنش بازگرداند. در اين زمان اخباري از معاملات و توافقات اقتصادي جديد حتي پيرامون توافق همكاري اتمي منتشر شد. پس از آن سال ۲۰۱۷ ملك سلمان، پادشاه عربستان نيز به مسكو سفر كرد. آن زمان اخباري درباره نهايي شدن توافق اس- ۴۰۰ بين مسكو و رياض منتشر شد. اكنون نيز ده‌ها موافقتنامه و توافقنامه دوجانبه روي ميز رهبران مسكو و رياض قرار دارد. شايد بتوان گفت، رابطه روسيه و عربستان هيچگاه پيش از اين به اين اندازه رشد نكرده بود. دليل آن هم تنها انگيزه‌هاي يكجانبه اين كشورها نيست بلكه مجموع دلايل داخلي، منطقه‌اي و بين‌المللي اين روابط را تقويت كرده است.
روسيه به طور سنتي به برقراري رابطه با كشورهاي حاشيه خليج فارس به ويژه عربستان علاقه‌مند است. اهداف روسيه كاملا واضح است و تحت تاثير دو رهيافت كلي است: ۱- رهيافت بين‌المللي روسيه و تثبيت نظام چند قطبي در نظام بين‌الملل كه افزايش قدرت بازيگري روسيه در مناطق استراتژيك را ايجاب مي‌كند ۲- رهيافت منطقه‌اي روسيه در خاورميانه كه مستلزم افزايش مناسبات مسكو با قدرت‌هاي منطقه‌اي است. به عبارت ديگر رقابت با امريكا در رابطه با منطقه، بهره‌برداري اقتصادي از رابطه با كشورهاي حاشيه خليج فارس به ويژه عربستان، موازنه‌گري در قبال بلوك غرب در منطقه و كمك به ثبات منطقه‌اي كه اخيرا موجب طرح امنيت گروهي خليج فارس از سوي مسكو در سازمان ملل شد. در اين راستا بررسي سياست روسيه در خاورميانه نشان مي‌دهد، مسكو سياست عملگرايانه و واقع‌گرايانه‌اي در خليج فارس دنبال مي‌كند. سياست برقراري رابطه با همه طرف‌ها و بازيگران منطقه و افزايش منافع سياسي و اقتصادي روسيه، راهبردهاي مسكو در منطقه را تشكيل مي‌دهند. روسيه معتقد است، بسط همكاري‌هاي اقتصادي مي‌تواند رياض را به شريك سياسي مسكو در غرب آسيا تبديل كند. عربستان نيز همواره تلاش دارد از اين انگيزه روس‌ها بهره‌برداري كند. شايد سابقه تلاش‌هاي عربستان براي استفاده از اعطاي امتيازهاي اقتصادي به روسيه عليه روابط مسكو-تهران مي‌تواند اين بدبيني را ايجاد كند كه امكان آن وجود دارد در شرايطي كه با بدعهدي و سياست افزايش فشار واشنگتن، موضوع توافق هسته‌اي ايران از هميشه متزلزل‌تر است، افزايش فاصله بين مسكو و تهران شرايط را براي ايران سخت‌تر كند. اما به نظر مي‌رسد در دور جديد روابط روسيه و عربستان همه چيز تنها به موضوع ايران ختم نمي‌شود. ديدار پوتين و سلمان در رياض، سيگنال‌هايي به واشنگتن نيز ارسال مي‌كند. عربستان در قبال امتيازهاي چند ده ميليارد و چند صد ميليارد دلاري به امريكا، دستاوردي جز انفعال واشنگتن در برابر ايران نداشته است. اما صرف‌نظر از موضوع ايران نيز با توجه به مجموع ملاحظات سياسي و اقتصادي امريكا در قبال روسيه و عربستان، معادله به اين سادگي قابل حل نيست. واشنگتن ملاحظات پيچيده‌اي نسبت به رياض و مسكو دارد. هر چند براي امريكا نزديكي روسيه و عربستان عليه ايران قابل پذيرش باشد اما تقويت مواضع مسكو و رياض در قبال واشنگتن پذيرفتني نيست. روسيه تحت تحريم‌هاي اقتصادي امريكاست و واشنگتن به آل‌سعود در عربستان هم تنها به واسطه امتيازهايي كه به واشنگتن مي‌دهد، باج مي‌دهد. در واقع قراردادهاي اقتصادي روسيه و عربستان مي‌تواند موجب نارضايتي واشنگتن شده و انتقادهاي داخلي در امريكا عليه روابط واشنگتن-رياض را شدت بيشتري ببخشد. اين انتقادها در يك سال پيش رو كه رقابت‌هاي انتخاباتي امريكا جريان دارد، فشار بيشتري را بر كاخ سفيد وارد مي‌كند و موجب كاهش تمركز واشنگتن بر رابطه با رياض مي‌شود. اين درحالي است كه عربستان بدون پشتوانه امريكا، قدرت كمتري براي بهره‌برداري از رابطه با روسيه عليه ايران دارد. به عبارت ديگر از منظر منطقه‌اي، افزايش مناسبات روسيه و عربستان از آن جهت كه برخي معادلات سنتي را بر هم مي‌زند حداقل در كوتاه‌مدت مي‌تواند از شدت تنش‌هاي منطقه‌اي بكاهد هر چند كه از سوي روسيه هيچ نوع ميانجيگري براي روابط مستقيم ايران و عربستان صورت نگيرد.