آيا تهران براي كاهش تنش‌هاي تازه در سوريه برنامه‌اي دارد؟
تلاش براي احياي آستانه
شهاب شهسواري
محمدجواد ظريف، وزير امورخارجه جمهوري اسلامي ايران، امروز به دمشق وارد مي‌شود تا با بشار اسد، رييس‌جمهور سوريه و وليد معلم، همتاي سوري خود ديدار و گفت‌وگو كند. روز يكشنبه، بعد از انتشار خبر احتمال سفر ظريف به سوريه از سوي رسانه‌هاي عربي، سيد عباس موسوي، سخنگوي وزارت امورخارجه جمهوري اسلامي ايران با تاييد اين خبر به رسانه‌ها گفت: «ظريف در اين سفر يك‌روزه با بشار اسد رييس‌جمهور و وليد المعلم وزير امور خارجه سوريه ديدار و در خصوص روابط دوجانبه، تحولات منطقه و نيز آخرين تحولات سياسي و ميداني مبارزه سوريه عليه تروريسم گفت‌وگو و تبادل نظر خواهد كرد.»
سفر ظريف در شرايطي انجام مي‌شود كه اسفندماه سال گذشته، سخنگوي وزارت امورخارجه اعلام كرده بود به دليل شيوع بيماري كرونا، سفرهاي خارجي ظريف محدود به سفرهاي «حياتي و مهم» خواهد بود. ايران كه پيش از اين با همكاري تركيه و روسيه توانسته بود با ابتكار سه‌جانبه آستانه ضمن تسهيل گفت‌وگوهاي سوري- سوري، زمينه‌ساز آتش‌بس و كاهش تنش گسترده در خاك سوريه باشد، حالا با ايجاد شكاف‌هاي تازه ميان تركيه و روسيه، در شرايطي كه گفت‌وگوهاي فرآيند آستانه و گفت‌وگوها براي تدوين قانون اساسي جديد سوريه، تقريبا معلق شده‌اند، بار ديگر رايزني‌هايش را با طرفين براي پايان دادن به بحران يك دهه‌اي سوريه از سر گرفته است.
ظريف درست يك سال پيش به سوريه رفته بود؛ سفري كه در پي برخي جنجال‌ها در پي اولين سفر بشار اسد به تهران، بعد از بحران سوريه به دعوت مستقيم رييس‌جمهور سوريه انجام مي‌شد. سفر به سوريه بعد از آن انجام شد كه محمدجواد ظريف در اعتراض به بي‌اطلاعي از انجام سفر بشار اسد به تهران و عدم دعوت براي شركت در اين نشست، از مقام خود استعفا داده‌بود، هر چند اين استعفا پذيرفته نشد و ناراحتي ظريف با دلجويي مقام‌هايي كه در ايجاد سوءتفاهم مذكور به دليل ناهماهنگي در ميزباني از اسد پيش آمده بود، برطرف شد. ظريف دو ماه بعد آن سفر زمستاني اسد به تهران، ۲۷ فروردين پارسال با دعوت رييس‌جمهور سوريه به اين كشور رفت و ضمن ديدار با رييس‌جمهور با مقام‌هاي ديگر اين كشور رايزني كرد.
سفر سال گذشته ظريف به سوريه در شرايطي انجام شد كه بخش عمده‌اي از حومه دمشق توسط نيروهاي ارتش سوريه از گروه‌هاي تروريستي پاكسازي شده‌بود. اما شرايط سوريه در طول يك سال گذشته دستخوش تغييرات زيادي شده است. در طول يك سال گذشته، برخي دولت‌هاي عربي روابط خود را با دولت سوريه بهبود بخشيده‌اند و سفارتخانه‌هاي كشورهايي مانند امارات متحده عربي و بحرين در اين كشور بازگشايي شده است. گروهي از كشورهاي عربي همچنين خواهان بازگشت سوريه به اتحاديه عرب هستند، هر چند عربستان سعودي هنوز با اين پيشنهاد موافقت نكرده است. با اعلام عقب‌نشيني امريكا از شمال سوريه و پيشروي ارتش سوريه در استان ادلب، متغيرهاي تازه‌اي به معادله پيچيده سوريه وارد شده‌اند. تركيه كه بعد از اعلام عقب‌نشيني نظاميان امريكايي از شمال شرقي سوريه، به بهانه مبارزه با گروه‌هاي مسلح كرد، لشكركشي به اين منطقه را آغاز كرد، حالا با هدف حمايت از گروه‌هاي مسلح مخالف دولت در ادلب، شمال غربي سوريه هم وارد عمل شده است و نظاميان خود را به اين منطقه گسيل داشته است. در حالي كه تصور مي‌شد با كاهش حضور ميداني امريكا و متحدانش در سوريه و توافق‌ها ميان ايران، تركيه و روسيه، روند گفت‌وگوهاي سياسي براي حل بحران سوريه به تدريج آغاز شود، اما با آغاز عمليات نظامي تركيه در خاك سوريه، عملا مذاكرات براي روند سياسي در هاله‌اي از ابهام قرار گرفت. دخالت نظامي آنكارا در خاك سوريه، به ويژه فرآيند گفت‌وگوهاي موسوم به آستانه را كه موفق‌ترين تلاش بين‌المللي براي آتش‌بس در سوريه بود فلج كرده است. روساي جمهور ايران، روسيه و تركيه به عنوان سه ضامن اصلي آتش‌بس در سوريه، طي سال‌هاي گذشته ۵ بار با يكديگر گفت‌وگو كرده‌بودند و موفق شدند كاهش تنش و آتش‌بس را در بخش عمده‌اي از خاك سوريه اجرا كنند. اما اين گفت‌وگوها كه آخرين بار ۲۵ شهريورماه گذشته در آنكارا پايتخت تركيه برگزار شد، اكنون ماه‌هاست كه متوقف شده است. تركيه كه ضامن آتش‌بس در استان ادلب بود، ادعا مي‌كند نيروهاي ارتش سوريه با پيشروي در اين استان از كشورشان، آتش‌بس را نقض كرده‌اند. در برابر مسكو و دمشق، تاكيد مي‌كنند كه پيشروي‌هاي ارتش سوريه با پشتيباني روسيه در ادلب با هدف مهار حملات گروه‌هاي تروريستي بوده است كه آنكارا از مهار و سوا كردن آنها از گروه‌هاي مخالف دولت، ناتوان بود. در اين ميان كشته شدن ده‌ها نظامي تركيه در حين درگيري‌هاي ادلب باعث شده است تا تركيه با سرعت و قدرت بيشتري تسليحات و نيروهاي خود را به خاك سوريه منتقل كند، هر چند دولت سوريه اين اقدام را اشغالگري و خلاف توافق‌هاي پيشين تلقي مي‌كند. ايران هر چند حضور مستقيمي در اين درگيري‌ها ندارد اما اواخر سال گذشته انتشار بيانيه‌اي از سوي يك مركز مستشاري ايران در خاك سوريه كه از بمباران مواضع مستشاران ايراني توسط نظاميان تركيه هشدار داده‌بود، نشان‌دهنده آسيب ديدن منافع ايران از اقدامات تركيه در خاك سوريه بود. تركيه در طول هفته‌هاي اخير با اجراي عمليات در شمال عراق، باعث خشم مقام‌هاي عراقي هم شده است.
در اين ميان، ايران دست از تلاش براي آشتي ميان طرف‌هاي درگير در ادلب و ميانجي‌گري براي از سرگيري اجراي توافق آستانه برنداشته است. ديدارهاي دوره‌اي ميان روساي جمهوري ايران، روسيه و تركيه، قرار بود كه اواخر پاييز پارسال و سه ماه بعد از دور پنجم گفت‌وگوها در آنكارا به ميزباني تهران برگزار شود اما تركيه تا اواخر سال گذشته حاضر به پذيرش دعوت ايران براي گفت‌وگوي سه‌جانبه نشده بود. ميخاييل بوگدانف، معاون رييس‌جمهور روسيه اواخر بهمن‌ماه گفته بود كه برگزاري نشست سه‌جانبه روساي جمهوري ايران، تركيه و روسيه در تهران، منوط به پذيرش رييس‌جمهور تركيه است. در اين ميان شيوع جهاني بيماري كرونا، مزيد بر علت شده است تا اين نشست‌ها فعلا به تعويق بيفتد، چنانچه نشست هيات‌هاي سه كشور در نورسلطان، پايتخت قزاقستان هم به دليل مشابهي تا زماني نامعلوم به تعويق افتاده است.
درگيري‌ها در استان ادلب، به‌‌رغم شيوع بيماري كرونا همچنان ادامه دارد و ارتش تركيه به شكل گسترده‌اي در حال تقويت نيروهاي خود در اين منطقه است. استان ادلب، تنها استان سوريه است كه همچنان كنترل آن در اختيار گروه‌هاي مخالف دولت قرار دارد. بخش عمده‌اي از خاك اين استان تحت تسلط گروه هيات تحرير الشام، وابسته به القاعده است. همزمان با ادامه درگيري‌ها در ادلب، رسانه‌هاي غربي بعد از مدتي سكوت بار ديگر تبليغات در مورد احتمال استفاده از سلاح‌هاي شيميايي، هدف قرار دادن اماكن غيرنظامي از جمله بيمارستان‌ها و مدارس توسط نيروهاي سوريه و روسيه را از سر گرفته‌اند و در عين حال نسبت به احتمال شيوع گسترده بيماري كرونا در اين استان جنگ‌زده گمانه‌زني مي‌كنند. تبليغات رسانه‌هاي غربي اين نگراني را افزايش داده است كه در طول هفته‌هاي پيش رو ادلب شاهد افزايش حملات و خرابكاري‌ها از سوي گروه‌هاي تروريستي باشد. تاكنون دمشق و مسكو بارها هشدار داده‌اند كه گروه‌هاي تروريستي حاضر در ادلب، مانند گذشته ممكن است براي جلب حمايت خارجي، حملات شيميايي جعلي انجام دهند و با صحنه‌سازي دولت مركزي سوريه را به اجراي چنين عملياتي متهم كنند.