روز جهاني مهاجران سحرانگيز
ايمان ابراهيمي٭
تمام تاريخ تمدن انسان در مقابل تاريخ مهاجرت پرندگان، به اندازه چند دقيقه محدود از زمان است، اما همين تمدن چند دقيقه‌اي، تكامل چند ميليون ساله مهاجرت در پرندگان را دستخوش تغييراتي چنان عظيم كرده كه نمي‌توان انتظار بقاي پديده خارق‌العاده مهاجرت پرندگان را بدون مداخله سريع انسان براي جبران خسارت‌هايش داشت. از ميان ميليون‌ها گونه مختلفي كه روي زمين زندگي كرده يا مي‌كنند، تنها آنهايي قادر به ادامه بقاي نسل بوده‌اند كه توانسته‌اند به بهترين نحو خود را با شرايط محيط زندگي‌شان وفق دهند. بسياري از گونه‌هاي پرندگان در شرايط تغييرات فصلي و آب و هوايي و در دوره‌هاي يخبندان‌هاي عظيم، رفتار مهاجرت را آموخته و نسل به نسل آن را منتقل كرده‌اند. مهاجرت پرندگان از عجيب‌ترين، زيباترين و شگفت‌انگيز‌ترين پديده‌هايي است كه تاكنون اين كره خاكي به خود ديده است و شگفت آنكه اين پديده فوق‌العاده در چند فرسخي چشمان همه ما اتفاق مي‌افتد اما اغلب از تماشاي آن غافليم.
از ميان ۵۵۱ گونه پرنده‌اي كه در ايران زندگي مي‌كنند، دست‌كم ۳۲۰ گونه مهاجر هستند. پرندگان مهاجر ايران را اغلب به دو دسته كلي زمستان‌گذر و تابستان‌گذر تقسيم مي‌كنيم. پرندگان زمستان‌گذر، پرندگاني هستند كه در فصول سرد سال از عرض‌هاي شمالي كره زمين در زماني كه مناطق محل زندگي آنها يخ‌زده و يافتن غذا دشوار مي‌شود؛ به سمت مناطق جنوبي‌تري همچون ايران مهاجرت مي‌كنند. اين پرندگان با نزديك شدن فصل بهار به سرزمين‌هاي شمالي كره زمين برگشته و در آنجا از فرصت بهار براي زاد و ولد استفاده مي‌كنند. دسته دوم از پرندگان مهاجر ايران، پرندگاني هستند كه با نزديك شدن به فصل بهار از مناطق جنوبي‌تري همچون قاره آفريقا به عرض‌هاي شمالي‌تر آمده و در مكان‌هايي چون ايران زادآوري مي‌كنند.
آنچه بايد بدانيم آن است كه طول مسافت مهاجر در پرندگان، ارتباطي با جثه آنها ندارد و بعضا كوچك‌ترين پرندگان، طولاني‌ترين مهاجرت‌ها را دارند. براي مثال پرنده‌اي به نام سسك بيدي كه در فصل زمستان در ايران قابل مشاهده است، مهاجرتش از اروپا تا آفريقا هم اتفاق مي‌افتد و اين پرنده 12-11 سانتيمتري كه از گنجشك هم كوچك‌تر است، براي طي مسافتي چند هزار كيلومتري، تنها ۷ گرم چربي مي‌سوزاند. در حالي كه در ابتداي مسير سسك بيدي ۱۵ گرم است و زمان رسيدن به مقصد وزنش به ۸ گرم كاهش پيدا كرده است. اين پرنده را با اين جثه كوچك و با اين مهاجرت شگفت‌انگيز مي‌توانيد در پاييز و زمستان در درخت بيد حياط منزل خود هم بيابيد! پديده زيباي مهاجرت، به همين سادگي به ما نزديك است. پرندگان برعكس ما مرزي نمي‌شناسند. آنها در حين مهاجرت از مرزهاي مختلف سياسي مي‌گذرند بدون آنكه حتي متوجه شوند. در كمتر از چند هفته، چند ده كشور را پشت سر مي‌گذارند و به همين زيبايي و سادگي تمام ماهيت و فلسفه مرزها را زير پا گذاشته و دنياي ما را به هم پيوند مي‌دهند.
شعار امثال روز جهاني پرندگان مهاجر ((Birds Connect Our World هم همين واقعيت را منعكس مي‌كند. روز جهاني پرندگان مهاجر مهم‌ترين روزي است كه در ارتباط با پرندگان در طول سال، در دنيا گرامي داشته مي‌شود و براي اين روز كه ابداعي از سال ۲۰۰۶ است، هر سال يك شعار انتخاب مي‌شود. شعار امثال يادآور اين نكته است كه دنياي ما جداي از يكديگر نيست و پرندگان مهاجر پيونددهنده فواصل ميان ما هستند. جدايي‌هايي كه ما به عنوان انسان روي زمين ايجاد كرده و به آن تاكيد مي‌كنيم، جز نابودي زمين حاصل ديگري نخواهد داشت.
براي اينكه بهتر متوجه فلسفه شعار امثال روز جهاني پرندگان مهاجر بشويم، بد نيست مثالي را بازگو كنيم. لك‌لك‌هايي كه در بهار روي پشت‌بام خانه روستاهاي كشور ما لانه‌سازي مي‌كنند، پيش از رسيدن به همسايگي ما چندين و چند كشور را زير پا گذاشته‌اند. در بسياري از روستاهاي ايران، اين پرنده را با نام (حاجي لك‌لك) مي‌شناسند كه دليل آن اين است كه از ديرباز مشاهده مي‌كردند اين پرنده از سمت جنوب غربي (محل قبله) به لانه خود برمي‌گردد. اما لك‌لك‌ها از آفريقا مي‌آيند. آنها در فرهنگ ما پرندگاني محترم و باارزش هستند كه بايد به آنها احترام گذاشت. ما به آنها احترام گذاشته و از تخريب لانه‌هاي آنها جلوگيري مي‌كنيم ولي آيا اين براي حفظ لك‌لك‌ها كافي است؟ خير! براي نابودي لك‌لك‌ها همين بس است كه در يكي از چندين كشوري كه در زمان مهاجرت لك‌لك‌ها از آن عبور مي‌كنند، اين پرندگان شكار شوند. كافي است در يكي از كشورها چنان منابع زيستي تخريب شده باشد كه لك‌لك‌ها قادر به استراحتي كوتاه و ادامه مهاجرت نباشند. كافي است در هنگام شب، چنان آلودگي نوري در يك شهر در يك كشور زياد باشد كه موجب گمراهي گله لك‌لك‌ها شود و همه آنها مسير خود را گم كنند. خلاصه كافي است در حالي كه ما مشتاقانه منتظر رسيدن لك‌لك‌ها هستيم، يك نقطه در بين مسير خطايي بكند و براي هميشه انتظار ما بي‌پاسخ بماند.
پرندگان مهاجر براي ميليون‌ها سال ساكنان اين كره خاكي بوده‌اند. آنها در فرهنگ كشورهاي مختلف نمادي از آزادي و زيبايي بوده‌اند و براي هزاران سال در جوار ما زندگي كرده‌اند. سرعت انقراض و نابودي آنها در واكنش به توسعه افسارگسيخته و ناپايدار جوامع انساني، ده‌ها برابر شده است. براي حفظ آنها بهتر است، حداقل در روز جهاني پرندگان مهاجر بيشتر به آنها فكر كنيم و به اطرافيان خود وجود آنها را گوشزد و ديگراني را تشويق به مطالعه و پرندگان كنيم. هر يك از ما بايد در حد توان خود به حفاظت پرندگان كمك كند و فراموش نكنيم كه همسايگان ما براي بقا، نيازمند ما هستند. فراموش نكنيم كه لذت بردن از تماشاي پرندگان مهاجر، كليدي است براي افزايش دانش در مورد آنها و حفاظت‌شان. توصيه مي‌كنم در اين روز در مورد پرنده‌نگري و محل‌هاي زندگي پرندگان و روش‌هاي مشاهده و شناسايي آنها بيشتر بخوانيم و مطالعه كنيم.
٭مديرعامل انجمن پرنده‌شناسان آواي بوم و مدرس پرنده‌نگري