زخم كهنه كودتا

كودتاي 28 امرداد 1332 پايان يك روند است؛ روندي كه بازگشت به مشروطه بود. كودتا بر سياست‎ورزي مشاركت عمومي، اتحاد ملي و مذاكرات ديپلماتيك مُهر پايان زد. پيش از آنكه كوتا به انجام و فرجام برسد، تمامي اين امور به بن‎بست رسيده بود. مذاكرات سياسي مصدق با ايالات متحده براي رسيدن به توافق با بريتانيا به بن‎بست رسيد. اين بن‎بست بيش از آنكه محصول سرسختي مصدق باشد، نتيجه سياست بريتانيا در قبال ملي‎شدن صنعت نفت بود. الگوشدن ملي‎شدن نفت در ايران براي سرزمين‎هاي ديگرِ جهان سوم نگراني مهم بريتانيا بود. ايالات متحده هرچند از اين نگراني به دور بود اما نگراني بهره شوروي از رخدادهاي ايران و سلطه بر آن را داشت. با روي كار آمدن دولت آيزنهاور اين نگراني توانست بريتانيا و ايالات متحده را به هم نزديك كند. مصدق هم كه از مذاكرات نااميد شده بود با تهديد به فروش نفت به شوروي به اين نگراني دامن زد. البته مصدق در مذاكره با امريكايي‎ها نگران دادن تعهداتي بود كه دولت‎هاي بعد از خود را با مشكل مواجه كند. صحنه داخلي سياست هم اوضاع خوبي نداشت. اختلافات سياسي مصدق با متحدان سابق كار را به راه‎حل‎هايي ديگر كشاند. لايحه اختيارات و بعد از آن، رفراندوم انحلال مجلس هفدهم حاصل اين بن‎بست سياسي بود. متحدان سابق به جاي آنكه در نزاع او با دربار بي‌طرفي اختيار كنند  در تقويت جبهه دربار كوشيدند. اگر سي‎ام تير 1331 نمايشي از اتحاد نيروهاي مخالف دربار بود، نهم اسفند همان سال نمايشي از قدرت مخالفان مصدق شد. در اين نمايش قدرت حتي تا قتل نخست‎وزير پيش رفتند. بخش مهمي از اين مخالفان از موافقان و متحدان ديروز بودند. حملات رسانه‎اي طرفين به يكديگر بخش‎هايي از اجتماع را دل‎زده و سرخورده كرد. هراساندن توده‎هاي مذهبي از قدرت‎گيري حزب توده هم صحنه سياست ايران را غبارآلود كرده بود. همان كاري كه بريتانيا براي همراهي ايالات متحده كرد هم در داخل براي همراهي يا انفعال مذهبيون در قبال اقدامات عليه دولت مصدق انجام شد. اوضاع اقتصادي هم به گونه‎اي نبود كه اميدي بيافريند. سياست اقتصاد بدون نفت به زيرساخت‎هايي نياز داشت كه ايران از آنها بي‎بهره بود. تلاش براي يافتن خريدار نفت و تاكيد مصدق بر دريافت وام از ايالات متحده نشان از ناكامي اين سياست داشت؛ نكته‎اي كه در اسناد داخلي و مذاكرات مصدق با امريكايي‎ها مشهود است. تحريم نفتي ايران توسط بريتانيا تمامي راه‌ها را براي فروش نفت مسدود كرده بود؛ به‌طوري كه خريداران نفت با تهديد به شكايت و اقدامات تنبيهي مواجه مي‎شدند. ژاپني‎ها با اين تهديد از خريد نفت پا پس كشيدند. ايتاليايي‎ها هم كه خطر كرده و نفتكش رُزماري‎شان اقدام به حمل نفت ايران كرد، توقيف و كاپيتان و مسوولان آن در بندر عدن در دادگاهي محاكمه شدند. اندك معاملات تهاتري نفت هم با سوءاستفاده خريداران و واسطه‎ها همراه بود؛ گويي مصدق خود نيز دچار نااميدي شده بود. به گفته برخي اعضاي جبهه ملي مانند عليقلي بياني، مصدق نگران شكست نهضت ملي در يك روند طبيعي مانند سقوط دولت توسط مجلس يا از طريق فروپاشي اقتصادي بود. آنچه اما همچنان دولت مصدق را پايدار كرده بود، حمايت نيروهاي فعال اجتماع به ويژه نخبگان و روشنفكران از آن بود. آنگاه كه مصدق در مقابل كودتاي 25 امرداد مقاومت كرد  اين نيروها به همراه بخشي از توده‎ها به حمايت از او به خيابان‎ها آمدند. با انصراف مصدق از مقاومت، جامعه هم دچار انفعال شد. از همين رو فضاي مساعد براي كودتاچيان و پياده‎نظام آنان فراهم آمد. بعدها مصدق در دادگاه نظامي از نگراني خود از ريختن خون بي‎گناهان توسط كودتاچيان و رجاله‎هاي‌شان گفت. فقدان حضور توده‎ها در خيابان‎ها به هواداري از مصدق موجب برساختن افسانه‎اي شد كه مطابق آن، مردمان در صبح شعار زنده‎باد مصدق و در بعدازظهر شعار مرده‎باد مصدق سردادند؛ افسانه‎اي كه به دادن عنوان «قيام ملي» به كودتا و باور آن مقبوليت مي‎بخشيد. حال آنكه مردمان به تاكيد دولت از آمدن به خيابان‎ها ممنوع شده بودند. مقاومت‎هاي محدود هم خودجوش بود. اين انفعال اندكي پس از كودتا شكسته شد. حجم بالاي دستگيرشدگان پس از كودتا و مقاومت‎هايي كه در بازار و دانشگاه در مقابل دولت كودتا صورت گرفت، نشان از غيرواقعي‎بودن اين افسانه داشت. با همه مقاومت‎ها و مخالفت‎ها اما كودتا به فرجام رسيده بود. آرزوي بازگشت به مشروطه كه از پي شهريور 20 پديد آمده بود به تراژدي كودتا منجر شد. سلطنت پهلوي در ميان بخش مهمي از نخبگان و روشنفكران دچار بحران مشروعيت شد. اين بحران اگرچه در بيشتر مواقع پنهان بود اما چون زخمي كهنه در بزنگاه‌ها،  سر باز مي‎كرد.