الكسي ناوالني، منتقد پوتين براي درمان به برلين منتقل شد
تراژدي «چاي روسي»
محمدحسين لطف‌الهي
هواپيماي حامل الكسي ناوالني، منتقد سرشناس رييس‌جمهور روسيه پس از كشكمش‌هايي ميان پزشكان روس و پزشكان آلماني سرانجام در برلين بر زمين نشست. همراهان اين فعال «مبارزه با فساد» در روسيه كه به عنوان يكي از مطرح‌ترين رهبران اپوزيسيون در اين كشور نيز شناخته مي‌شود مدعي هستند كه او با نوشيدن يك فنجان چاي مسموم شده و دولت روسيه در پشت پرده اين حادثه است. كرملين اما اين ادعا را رد مي‌كند و مي‌گويد آماده ارايه هر كمكي براي درمان الكسي ناوالني است. اين در حالي است كه تنها چند هفته تا برگزاري انتخابات محلي در روسيه باقي مانده و منتقدان مي‌گويند مسكو نگران اثرگذاري اين فعال سياسي مخالف پوتين بوده است.
الكسي ناوالني 44 ساله كه پيش‌تر بارها به دليل اظهارنظر‌ها و مواضع مخالف خود با رويكرد كرملين به زندان افتاده، يا هدف حمله افراد ناشناس قرار گرفته، پنجشنبه گذشته هنگامي كه با هواپيما از مسكو عازم تومسك بود دچار ناراحتي شديد شد و سپس در حالي كه گفته مي‌شود حالش وخيم بوده و به كما رفته به بيمارستان منتقل شد. ساعاتي بعد از انتقال او به بيمارستان، گمانه‌زني‌ها درباره علت وخامت حال اين رهبر اپوزيسيون روسيه آغاز شد و سخنگوي الكسي ناوالني اعلام كرد كه احتمالا او در اثر نوشيدن چاي در فرودگاه مسموم شده است. از سوي ديگر وياچسلاو گيمادي، مسوول امور حقوقي بنيادي كه الكساندر ناوالني براي كنشگري در مسير مبارزه با فساد داير كرده با انتشار پستي در توييتر تاكيد كرده كه وي را بدون شك به دليل فعاليت‌ها و مواضع سياسي مسموم كرده‌اند؛ اتهامي كه كاخ كرملين رد مي‌كند. كاخ رياست‌جمهوري روسيه در نخستين واكنش به انتشار خبر به كما رفتن الكسي ناوالني، از رهبران سرشناس اپوزيسيون اين كشور براي وي آرزوي «بهبودي سريع» كرد. دميتري پسكوف، سخنگوي كرملين در جريان كنفرانس خبري روز پنجشنبه خود به سوال يكي از خبرنگاران در خصوص وضعيت مهم‌ترين مخالف دولت روسيه اين‌گونه پاسخ داد: «ما مي‌دانيم كه او در شرايط خوبي به سر نمي‌برد. همانند هر شهروند ديگر روسيه براي او سلامت و بهبودي سريع آرزو مي‌كنيم.»
همزمان با واكنش كاخ كرملين، كشورهاي فرانسه و آلمان نيز به اين مساله واكنش نشان دادند و اعلام كردند كه آماده‌اند به درمان الكسي ناوالني كمك كنند. خانواده و همراهان ناوالني نيز با تاكيد بر احتمال مسموميت او، خواستار انتقال او به آلمان براي درمان شدند. همچنين يك موسسه خصوصي در آلمان، اعلام آمادگي كرد تا با ارسال يك هواپيماي داراي تجهيزات پزشكي پيشرفته به روسيه، اين منتقد ولاديمير پوتين را براي درمان به برلين منتقل كند. اين درخواست با مخالفت پزشكان روس روبرو شد. سخنگوي الكسي ناوالني- از مخالفان سرشناس رييس‌جمهوري روسيه- روز جمعه اعلام كرد كه پزشكان با انتقال او به خارج از كشور به دليل شرايط جسمي «ناپايدار» مخالفت كرده‌اند. كيرا نارميش، سخنگوي الكسي ناوالني كه در بيمارستان امسك حضور دارد ضمن انتقاد از مخالفت پزشكان با انتقال او به خارج از روسيه اظهار داشت: «ممنوعيت انتقال الكسي تهديد مستقيم جان او است». پزشكان معالج ناوالني در بيمارستان اُمسك بامداد جمعه گفته بودند كه اوضاع بيمار براي انتقال به مكان ديگري مناسب نيست. آنها مدعي شده بودند كه ناوالني مسموم نشده، بلكه اختلال متابوليكي دارد و علت آن نيز پايين بودن قند خون بيمار است. يكي از پزشكان ارشد بيمارستان گفت، روي لباس و پوست ناوالني يك ماده شيميايي پيدا شده است؛ ماده‌اي كه در توليد ليوان‌هاي پلاستيكي نيز به كار مي‌رود. او تاكيد كرد: «اين ماده در خون ناوالني يافت نشده است». سرانجام اما با پافشاري همسر ناوالني و پيشنهاد آنگلا مركل، صدراعظم آلمان براي ادامه معالجه او در برلين، مقامات كاخ كرملين اعلام كردند در صورتي كه پزشكان معالج اجازه حركت به ناوالني بدهند، رهبري روسيه مخالفتي با انتقال او به آلمان نخواهد داشت و بر همين اساس ناوالني عازم برلين شد تا ادامه درمان خود را در آلمان سپري كند.
در انتظار نتايج تست‌هاي جديد
خبرگزاري دويچه وله آلمان گزارش داده است كه به محض رسيدن هواپيما به فرودگاه برلين، يك آمبولانس مجهز براي انتقال ناوالني اعزام شده و بلافاصله تست‌هايي از او گرفته شده تا پزشكان دريابند عامل اصلي وخامت حال اين فعال سياسي روس چيست. نتايج اين تست‌ها هنوز روشن نشده ولي خانواده ناوالني اظهار اميدواري كرده‌اند كه «نوع سم مورد استفاده براي ترور او» شناسايي شود تا هر چه سريع‌تر پزشكان بتوانند درمان را آغاز كنند. قرار است مداواي ناوالني در بيمارستان شاريته برلين ادامه يابد كه پيش از اين آمادگي خود براي اين كار را اعلام كرده بود. تاكنون خبري درباره معاينه ناوالني در برلين و تشخيص علت احتمالي به هم خوردن يك‌باره وضعيت جسمي او منتشر نشده است.
حادثه‌اي كه تكرار شد
اين اولين بار نيست كه چنين اتفاقي براي يك فعال سياسي منتقد پوتين رخ مي‌دهد. به نوشته نيويورك تايمز، پيوتر ورزيلوف نيز دو سال پيش و در شرايطي كه در سلامت جسماني كامل به سر مي‌برد ناگهان دچار عارضه شد و به اغما رفت. ورزيلوف كه به اجراي هنرهاي نمايشي ضد دولتي مشهور است دقيقا علايمي مشابه الكسي ناوالني داشت و در آن زمان پس از انتقال به آلمان در همين بيمارستاني كه ناوالني بستري است، درمان شد. ورزيلوف روز پنجشنبه در مصاحبه‌اي گفت: «آنچه براي ناوالني اتفاق افتاد، دقيقا همان شرايطي است كه من تجربه كردم». براساس گزارش نيويورك‌تايمز، پس از وخيم شدن حال ورزيلوف در سال 2018، او با كمك دستگاه ونتيلاتور توانست زنده بماند. پس از آن نيز به آلمان منتقل شد و با شناسايي سم مورد استفاده براي ترور او پزشكان توانستند او را درمان كنند.
در سال‌هاي اخير چندين اتهام ديگر نيز در خصوص از بين بردن مخالفان با استفاده از سم از سوي دولت روسيه مطرح شده است. نيويورك‌تايمز مي‌نويسد: هرچند استفاده از سم براي كشتن مخالفان روشي قرون وسطايي به حساب مي‌آيد اما سرويس‌هاي اطلاعاتي شوروي سابق و روسيه در 100 سال اخير علاقه زيادي به استفاده از اين روش نشان داده‌اند. گنادي گودكوف، سرهنگ سابق سرويس اطلاعاتي شوروي كه اكنون به عنوان مخالف پوتين در پارلمان روسيه حضور دارد در اين باره مي‌گويد: «استفاده از سم نياز به آموزش خاصي ندارد و سم‌هايي مورد استفاده قرار مي‌گيرند كه به آساني نمي‌توان آنها را كشف كرد چرا كه طعم و رنگ خاصي ندارند.» به گفته او، «با توجه به شواهد موجود و اينكه گفته مي‌شود آخرين چيزي كه ناوالني در فرودگاه پيش از آغاز پرواز مصرف كرده يك ليوان چاي در كافه فرودگاه بوده است، پس مي‌توان انتظار داشت كه اين سم از طريق همين چاي به بدن او وارد شده باشد».
به عنوان يك نمونه ديگر، سرگئي اسكريپال و دختر او نيز در ماه مارس سال ۲۰۱۸ در پاركي واقع در شهر سالزبري انگلستان در اثر تماس با ماده‌اي شيميايي مسموم شدند. تحقيقات مسوولان بريتانيا پيرامون علت مسموميت اين دو حكايت از استفاده از سم نووي‌چوك داشت. سم نووي‌چوك از انواع سمومي بود كه از سوي اتحاد شوروي توليد و انباشت مي‌شد و لندن پس از تحقيقات ابتدايي اعلام كرد كه دولت روسيه مسوول اين اقدام به قتل سرگئي اسكريپال و دخترش است. سرگئي اسكريپال سرهنگ سازمان اطلاعات مخفي ارتش روسيه بود كه به جرم جاسوسي براي امريكا سال‌ها در روسيه زنداني بود و پس از آزادي به بريتانيا پناهنده شد.
پيش‌تر در سال 2015، ولاديمير كارا مورزا فعال سياسي مخالف پوتين براي مدتي طولاني به كما رفت. او پس از به هوش آمدن و بهبود نسبي وضعيت جسمي‌اش اعلام كرد كه فكر مي‌كند پيش از آغاز يك سفر هوايي در روسيه مسموم شده و توانسته نجات پيدا كند. علايم او شامل تورم، نارسايي مغزي و كليوي بود. همسر او يوگنيا يادآوري مي‌كند كه بازوها و پاهاي او رنگ آبي گرفته بودند كه از جمله علايم رايج در بدن بيماران در هنگام مسموميت شديد است. كارا مورزا مدعي است يك بار ديگر در سال 2017 هنگامي كه براي ارايه مداركي پيرامون دلايل قتل نمتسوف - فعال سياسي روس كه به ضرب گلوله در مسكو به قتل رسيد - در سفر بود به جان او سوء قصد شده كه اين‌بار نيز او توانسته جان سالم به در ببرد. همچنين در سال 2004 يك خبرنگار منتقد روس به نام آنا پوليتكووسكايا مدعي شد كه در طول يك پرواز و پس از نوشيدن يك فنجان چاي احساس كرده مسموم شده و تا مدت‌ها با بيماري‌هاي عجيبي دست و پنجه نرم مي‌كرده كه به گفته او، از اثرات انتشار سم در بدن او بوده است. آنا پوليتكووسكايا دو سال بعد يعني در سال 2006 در حالي كه مي‌خواست وارد خانه‌اش شود به ضرب گلوله به قتل رسيد. نگاهي به آرشيو رسانه‌ها نشان مي‌دهد از سال 1995 نمونه‌هايي از استفاده از روش‌هاي مشابه براي از بين بردن مخالفان در روسيه جديد مشاهده شده كه از جمله آنها مي‌توان به قتل ايوان كيوليدي، بانكدار مشهور روس اشاره كرد.