قصه‌گوي پابرهنه‌ها
علي مسعودي‌نيا
داستان‌نويسي ايران در دو دهه 30 و 40 شاهد ظهور ژانر تازه‌‌‌اي بود به نام «افسانه‌هاي تمثيلي». در دلايل ظهور اين‌گونه ادبي سخنان زيادي گفته شده است و اكثرا آن را تمهيدي براي بيان حرف‌هاي سياسي و آموزه‌هاي حزبي در لفاف افسانه و حكايت عاميانه مي‌دانند. فارغ از درستي يا نادرستي چنين برداشتي، افسانه‌هاي تمثيلي منافع و مواهبي براي داستان ايراني به همراه داشتند كه مهم‌ترينش باز شدن مسير ادبيات فانتاستيك و احياي قصه‌هاي عاميانه و افسانه‌هاي پريان در ادبيات مدرن كودك و نوجوان بود و از دل همين جريان ستاره‌اي به نام صمد بهرنگي در آسمان ادبيات نوين ايران درخشيدن گرفت. بهرنگي چهره‌اي بود استثنايي كه هم بابت حرفه آموزگاري، زبان كودك و نوجوان را خوب مي‌دانست، هم به خاطر منش حزبي و سياسي درك درستي از ساختار ادبيات تعليمي داشت و نهايتا به خاطر قوميتش انباني سرشار و غني از متل‌ها و حكايت‌ها و افسانه‌هاي آذربايجان را در ذهن و حافظه داشت. به اين ترتيب يكي از مهم‌ترين نويسندگان ادبيات كودك پا به عرصه نهاد و بعدها با مرگ غريب، زودهنگام و مشكوكش هاله‌اي اسطوره‌اي نيز گرد شخصيتش شكل گرفت و جاودانش كرد. بهرنگي هنرش در اين بود كه براي كودكان دلخوشكنك و قصه‌هايي با پايان خوش دروغين به سبك بسياري از قصه‌هاي فرنگي تدارك نمي‌ديد. هديه بزرگ او به ادبيات كودك تشويق نسل نو به جديت و جسارت مواجهه با تلخي‌ها و حتي پيچيدگي‌هاي داستاني بود. صمد بهرنگي با كاستن از وجه شعاري و آموزشي داستان‌ها و افزودن به ميزان فانتزي و خيال دنياي آثارش مخاطبش را به بلوغي فكري دعوت مي‌كرد. مفاهيم قصه‌هايش سهل‌الوصول و دم‌دست نبودند و حتي در بسياري موارد انگار نه با قصه كودكان كه با داستاني فانتزي يا تمثيلي براي بزرگسالان طرف هستيم. در كنار اينها بايد ياد كنيم از شخصيت والا و كردار انساني او كه همواره خود را نويسنده طبقه فرودست مي‌دانست و بارها فرصت‌هاي كسب درآمد را يا به خاطر وابستگي پيشنهاددهندگان به حكومت وقت يا به خاطر دلبستگي خودش به كودكان فقير اقليم خويش رها كرد. از صمد مترجم هم نبايد غافل شد كه تمام عمرش مي‌خواست پلي باشد دوسويه ميان ادبيات فارسي و آذري. خالق ماهي سياه كوچولو و تلخون و الدوز و كلاغ‌ها را بايد يكي از مهم‌ترين چهره‌هاي فرهنگ‌ساز نيم قرن اخير دانست. سرچشمه كارهايش هر چه بود، نتيجه آثارش منفعتي عمومي داشت براي چند نسل و گويا هنوز هم دارد و هيچ جاي شگفتي كه در آينده نيز داشته باشد.