سواد آبي و محيط زيست و سال تحصيلي متفاوت امسال
محمدجواد سميعي
ترديدي نيست كه سال تحصيلي 1400-1399، شبيه هيچ دوره زماني ديگري نيست و روند آموزش‌ها در بستر و مسيرهاي جديدي دنبال مي‌شود؛ با اين همه، آنچه نياز به آن، نه تنها پابرجاست كه حتي نسبت به قبل، به دلايلي كه در ادامه مرور مي‌شود، ضرورتش بيشتر هم شده؛ آموزش‌هاي موثر مربوط به آب و محيط زيست است.
اما چرا؟
اول به اين خاطر كه شرايط ناشي از گسترش ويروس و اقدامات پيشگيرانه مربوط به آن، در مقياس جهاني و در كشور ما، فشارهايي جديد به منابع ايجاد كرده است. افزايش مصرف پلاستيك و توليد پسماند، روندي نگران‌كننده دارد. مصرف آب نيز در بسياري از نقاط كشور نسبت به قبل دچار جهش شده است. به‌طور نمونه در استان قزوين در ماه‌هاي نخست امسال نسبت به مدت مشابه سال قبل 36 درصد، در آذربايجان شرقي 13درصد و در شهر تهران در شهريور ماه امسال 17 درصد بيشتر نسبت به شهريور 98 آب مصرف شده است. استفاده از شوينده‌ها و دترجنت‌ها نيز به‌طور جدي افزايش يافته و بخشي از آن نيز اجتناب‌ناپذير مي‌نمايد. برخي پژوهش‌هاي جهاني، نگراني‌هايي ناشي از تداوم رفتارهاي وسواس‌گونه بعد از عبور از دوران كرونا را نيز پيش‌بيني كرده‌اند. درست است كه با تعطيلي بخشي از صنايع و نيز كاهش ترددها، ميزان آلاينده‌ها و نيز انتشار گازهاي گلخانه‌اي، به‌طور محسوسي كاهش يافته، اما قاعدتا اين روند، موقتي است و از روز بعد از كاهش اقدامات پيشگيرانه، دوباره همان آش و همان كاسه برقرار است.
دليل مهم ديگر اينكه فارغ از شرايط مرتبط با كرونا، شيوه‌هاي كنوني برخورد ما با آب و محيط زيست، حقيقتا قابل تداوم نيست. حجم فعلي مصرف آب (چه در كشاورزي، چه در شرب و...) و برداشت نابود‌كننده از آب‌هاي زيرزميني، ميزان رشد مصرف انرژي، حجم تخريبگري سرزمين، موضوع پسماند و زباله و اولويت‌هاي كليدي ديگر عرصه محيط زيست، در مسيري به شدت ناپايدار جريان دارد و در واقع اين شيوه‌ها و روش‌ها، قابل تداوم نيست. زمينه‌ساز تغيير اساسي در اين رابطه، آموزش‌هايي موثر است كه در آنها مساله آب و محيط زيست به نحوي صحيح و واقعي (نه مبتني بر آرزوها يا برداشت‌هايي نادرست) در تصميم‌گيران و بهره‌برداران آينده نزديك نهادينه شود.
و آخرين دليلي كه در اينجا مي‌شود براي ضرورت موضوع آورد، آن است كه اگر بخواهيم رويه تصميمات لحظه‌اي، پوپوليستي و يك‌جانبه نظير آنچه در ابتداي اين متن آمد و كام بسياري را در اين روزها و هفته‌ها تلخ كرده، به تدريج تغيير كند؛ به نظر مي‌رسد، چاره‌اي جز آموزش اصولي نباشد. امري كه در حوزه آب و محيط زيست هم جايش، كم خالي نيست و ضمن تلاش‌هاي كوتاه‌مدت و فوري، شايد اميد اصلي را بايد براي آينده نگه داشت.
اما چگونه بايد به اين مهم، يعني آموزش‌هاي آبي و محيط زيست در اين سال متفاوت پرداخت؟
قاعدتا متناسب با شرايط سال تحصيلي جديد، نياز است تا تداوم آموزش‌هاي آبي و محيط زيستي، در بسترهاي ديجيتال و آموزش‌هاي غيرحضوري دنبال شود. خوشبختانه دو ظرفيت قابل تحسين در اين رابطه وجود دارد؛ يكي وب‌سايت انسان زيــست (ensanzist.ir) و ديگري درگاه سواد آبي (savadab.ir) و هر كدام در حوزه‌اي، رسانه‌هاي يادگيري متنوع و خوبي را در اختيار دبيران قرار داده‌اند. اپليكيشني نيز در همين رابطه، در حال طراحي است كه اعلام شده تا آبان ماه، در اختيار مدارس و دانش‌آموزان قرار مي‌گيرد.
در كنار مساله بستر و ظرفيت آموزش‌هاي ديجيتال، روش‌هاي آموزشي هم بسيار مهم است. اجتناب از تن دادن به رويه معمول آموزش‌ها يعني حافظه‌محوري (به‌طور نمونه تشريح اعداد و ارقام حوزه آب و محيط زيست) و در مقابل حركت به سوي آموزش‌هاي مشاركتي (نظير استفاده از روش‌هاي فعاليت‌محور) و شكل دادن به يك تصوير منسجم از اولويت‌ها و نيز درهم تنيدگي مسائل اين حوزه در ذهن كودك و نوجوان، راهبردهايي كمك‌كننده است. راهبردهايي كه توسط دبيراني آموزش ديده، توانمند و با حوصله براي تعامل موثر با كودك و نوجوان متفاوت حال حاضر دنبال مي‌شود و توسط متوليان رسمي حوزه آب، محيط زيست و ساختار نظام آموزش رسمي، نيازمند به حمايت و زمينه‌سازي است.
ذكر اين موضوع كاملا كليدي است كه گرچه آموزش‌هاي آبي و محيط زيستي براي نسل جديد در بستر نظام آموزش رسمي به دلايلي كه بيان شد، يك ضرورت مهم است اما نبايد تصور كرد كه تنها اين مخاطب هدف، نياز به آموزش و آگاهي‌بخشي در اين عرصه دارد. به تعبير درست سركار خانم رفيعي، رييس فراكسيون محيط زيست مجلس در برنامه چالش راديو اقتصاد در ابتداي شهريور ماه 99، اهتمام به سواد اكولوژيك نمايندگان مجلس كه در تصميم‌گيري‌هاي كلان و نظارتي، نقش كم نظيري بر عهده دارند، از نيازهاي بسيار جدي است و متوليان دستگاه‌هاي اجرايي نيز كه حتي در حوزه آب و محيط زيست، عمدتا اولويت‌هاي واقعي اما دشوار را فداي كارهايي نمايشي مي‌كنند؛ چه بسا، نياز به يادآوري فرصت‌هاي كوتاه و گام‌هاي بلند پيش‌رو دارند؛ يادآوري‌ها و نهيب‌هايي كه چه بسا با همان مطالبه و پرسشگري برآمده از نسل نوجوان، راهي در تاريكي‌هاي فعلي روشن كند.