سعدي به روايت همايون كاتوزيان
محسن آزموده
مدتي است كه با چند تن از رفيقان جان از اقصي‌نقاط جهان به صورت هفتگي و «آنلاين»، گلستان سعدي را مي‌خوانيم و تاكنون تا باب پنجم يعني «در فوايد خاموشي» پيش رفته‌ايم. روشن است كه دست و پنجه نرم كردن ناشيانه ما با اين تاثيرگذارترين و زيباترين متن نثر در زبان فارسي هم لذتبخش و خوشايند است و هم تا حدود زيادي بي‌محابا. از يكسو زبان سليس و روان سعدي مثل قند و عسل گوارا و نوشين است و از سوي ديگر، وقتي با اندكي تامل و دقت، ساده‌ترين تعبيرها ثقيل و پيچيده و چندلايه مي‌نمايد. به بيان دقيق كلمه: سهل و ممتنع. اينجاست كه ناگزير براي فهم پيچيدگي‌هاي متن به كتاب‌ها و مقالات و آثاري مراجعه مي‌كنيم كه سعدي‌شناسان و پژوهشگران ارزنده پيشين نگاشته‌اند.
مثل هميشه، در ميان آثار ارزنده‌اي كه بزرگاني چون محمد قزويني و محمدعلي فروغي و سعيد نفيسي و غلامحسين يوسفي و علي دشتي و عبدالحسين زرين‌كوب و ضياء موحد نوشته‌اند، كتاب مختصر و مفيد استاد محمدعلي همايون كاتوزيان با عنوان «سعدي، شاعر عشق و زندگي»، براي نوآموزان نوپايي چون ما بسيار راهگشا و ثمربخش و خواندني است. بيشتر آثار بزرگواراني كه از آنها ياد شد، معمولا تخصصي است و بيشتر به درد پژوهشگران مي‌خورد، برخي هم بسيار قديمي شده‌اند و دستكم زبان‌شان براي مخاطب امروزي، كمي ثقيل و دشوار است. بعضي هم فاقد روشمندي و نظم و سياق مرسوم جديد هستند و به شيوه قدمايي نوشته شده‌اند.
اما كتاب دكتر كاتوزيان كه در اصل مجموعه‌اي از مقالات ايشان است، منسجم، روشمند، «در موضوع» و سليس و روان نوشته شده، مثل تقريبا همه آثار ديگر اين استاد برجسته اقتصاد سياسي و تاريخ ايران دانشگاه آكسفورد. دكتر كاتوزيان، در كنار آثار تاريخي- تحليلي- جامعه‌شناختي در دو حوزه جامعه‌شناسي سياسي و اقتصاد سياسي، تك‌نگاري‌هاي بسيار خواندني و درخشاني درباره برخي بزرگان ادب و سياست ايران نگاشته كه بسيار حائز اهميت هستند. كتاب او با عنوان صادق هدايت از افسانه تا واقعيت، به رغم شمار فراوان نوشته‌ها و كتاب‌ها درباره اين نويسنده برجسته معاصر ايراني، همچنان يكي از بهترين آثار است، اگر نگوييم بهترين. همچنين است كتاب ارزنده خليل ملكي: سيماي انساني سوسياليسم ايراني درباره يكي از جذاب‌ترين سياست‌ورزان هم‌عصر ما يا كتاب مصدق و مبارزه براي قدرت در ايران.
در كتاب سعدي شاعر عشق و زندگي هم كاتوزيان در مقام پژوهشگري روشمند و دانشگاهي ظاهر مي‌شود و داوري‌هاي خود را درباره سعدي و شعر او، به زباني روان و دقيق و بي‌طرف و مستند عرضه مي‌كند. او البته چنان كه ويژگي هر پژوهشگر دغدغه‌مندي است، به موضوع تحقيق دلبستگي دارد و در مورد سعدي، ديگر كتاب خواندني او، عاشقي‌هاي سعدي با مقدمه‌اي درخشان و خواندني درباره نگرش سعدي به عشق، شاهدي بر اين مدعاست، اما اين تعلق خاطر هيچ جا سبب نشده كه نويسنده از مسير جانبداري دور افتد يا به اطناب و اطاله كلام دچار شود.
يكي ديگر از ويژگي‌هاي مهم كار دكتر كاتوزيان كه بر آمده از تخصص او در زمينه تاريخ‌نگاري و جامعه‌شناسي سياسي است، توجه به اين زمينه‌ها در خلق و بازخورد آثار ادبي (و در اين كتاب در مورد آثار سعدي) است. در همين زمينه يكي از جذاب‌ترين بخش‌هاي كتاب، نگرش و رويكرد ايرانيان در دوران معاصر به سعدي است كه متناسب با شرايط سياسي و اجتماعي دچار فراز و نشيب‌هايي شده تا جايي كه كاتوزيان از تعبير «سعدي‌كشي» براي اشاره به نقد و انتقادهاي سياست‌زده جوانان حزبي به سعدي و ادبيات او استفاده مي‌كند و مي‌گويد اين منتقدان تند و تيز، متاثر از فضاي سياسي روزگار، سعدي را به محافظه‌كاري، مصلحت‌انديشي، نصيحت‌گويي‌هايي خسته‌كننده و... متهم مي‌كردند.
كوتاه سخن آنكه سعدي شاعر عشق و زندگي به روايت همايون كاتوزيان، يكي از بهترين آثار پژوهشي معاصر درباره حكيم شيرين‌سخن پارسي است، اداي دين استاد محمدعلي همايون كاتوزيان به استاد سخن و هديه او به همه فارسي‌زبانان تا با يكي از رفيع‌ترين قله‌هاي شعر و ادب فارسي آشنا شوند و به برخي از زواياي اعجاز او در زبان واقف. به اميد روزي كه تك‌نگاري‌هايي به همين اندازه روشمند و دقيق و روان درباره زندگي و انديشه‌هاي خود دكتر كاتوزيان بخوانيم. با اميد.