تاثيرهاي اخلاقي قرآن

قرآن كريم سرچشمه آموزه‌هاي اخلاقي و مايه همه گرايش‌هاي سير و سلوكي عرفان اسلامي است. اساس اين آموزه‌ها، عشق الهي و فاني شدن در راه اوست. قرآن كريم صريحا به محبت خداوند نسبت به انسان‌ها و عشق آنان به خداوند اشاره دارد (بقره / 165) . از سوي ديگر اساس همه حركت‌هاي سيروسلوكي وابسته نبودن به دنيا و نفي دنيا دوستي است، كه قرآن در تعبيري جامع مي‌فرمايد: «تلْك الدار الاْخره نجْعلها للذين لا يريدون علواً في الاْرْض ولا فساداً» (قصص/ 83)؛ خانه آخرت را براي كساني قرار داده‌ايم كه اراده‌اي و گرايشي به دنيا نداشته باشند.  در اينجا نبايد فراموش كنيم كه همه برنامه‌هاي عبادي همچون نماز، روزه، حج، انفاق (زكوه، خمس، صدقات)، براي خودسازي و تمرين و ممارست‌هاي دروني براي تقويت قواي معنوي، ابعاد عملي و سيروسلوكي دارد تا انسان بتواند در سايه اين كردارها خود را بسازد و تعالي دهد و در صراط مستقيم الهي قرار گيرد، كه آيات قرآن كريم مالامال از اين هدايت‌ها و دستورات است. با چنين نگرشي به مباحث اخلاقي، نقش مباحث قرآن كريم در گرايش جامعه به مسائل سيروسلوك و عرفان و اخلاق و مهذب شدن اهل قرآن روشن مي‌گردد و تاثير عملي آن در ابعاد مختلف و با درجات گوناگون آشكار مي‌شود. براي اين منظور به صوفيه و عرفا اشاره‌اي نمي‌كنيم كه مهم‌ترين منبع يافته‌هاي خود را قرآن كريم مي‌دانند، بلكه به نوشته‌هاي اخلاقي و فرهنگنامه‌ها و تفسيرهاي موضوعي اشاره داريم كه با تكيه بر مسائل اخلاقي قرآن نگارش و تنظيم گشته و موضوعات بسياري در زمينه مسائل اخلاقي از اين كتاب استخراج شده و در مجموع به عنوان يكي از منابع مهم اخلاق و ارزش‌هاي معنوي در فرهنگ اسلامي تلقي شده است. بگذريم از متخلقان و اسوه‌هايي كه اخلاق الهي در وجودشان ملكه شده و به آن آراسته شده‌اند، كه زينت آنان در پيوستگي به قرآن كريم است و اهل قرآن بودن از افتخارات آنان است و اين همه در سايه دولت قرآن است. براي دريافت اين نكته كه قرآن چگونه اثر گذاشته است بايد به خود قرآن مراجعه كرد كه درباره پيامبر مي‌فرمايد: «وإنك لعلي خلق عظيم» (قلم/ 4)؛ و راستي كه تو اخلاق بزرگ و برجسته‌اي داري.  اما اين را درباره پيامبر توصيف كرده‌اند كه اخلاق او اخلاق قرآن بود، پيامبري كه قرآن در حق او مي‌گويد:«لقدْ جاءكمْ رسولٌ منْ أنفسكمْ عزيزٌ عليْه ما عنتمْ حريصٌ عليْكمْ بالْمومنين رءوفٌ رحيمٌ» (توبه/ 128)؛ بي‌گمان براي شما پيامبري از خودتان آمد كه بر او دشوار است شما در رنج بيفتيد. او به هدايت شما حريص و نسبت به مومنان دلسوز و مهربان است.  افزون بر آنچه گفته شد در زمينه تاثيرهاي اخلاقي قرآن، نقش اين كتاب آسماني را مي‌توان در تحولات روحي شنوندگان آن و همچنين ايجاد حركت‌هاي سيروسلوكي مشاهده كرد. نزول قرآن كريم از آغاز تحول ژرفي در ميان مردم جزيره‌العرب برجاي گذاشت و در اصلاح انديشه و رفتار آنان فوق‌العاده موثر افتاد تا جايي كه مردم جاهل، عقب مانده، بي‌سواد و متعصب را به مردمي آگاه، پيشرو، با فرهنگ و اهل تسامح و تساهل تبديل كرد.  خشونت و جنگ‌طلبي و تعصب و كينه آنها را به عطوفت، آرامش، منطق و گذشت دگرگون كرد. يكي از عوامل بسيار مهم و موثر در پيشروي اسلام در محيط تاريك و سياه و اقوام جنگ‌جو و خشن آموزه‌هاي قرآن بود.

آيات محكم و دلنشين قرآن چنان در روحيه آنان اثر مي‌گذاشت و با گوش‌نوازي دل‌ها را صيد مي‌كرد و جذبه معنوي به وجود مي‌آورد كه بهترين اوقات خود را به انس با قرآن اختصاص مي‌دادند. خلوت‌هاي خود را با خواندن آيات به پايان مي‌رساندند و تنهايي آنان با انس به قرآن كريم لذت‌بخش و بزم‌آفرين مي‌گرديد. قرآن چنان اشخاص را به سوي معنويت، اخلاق، گذشت و فداكاري سوق مي‌داد كه با خواندن قرآن حاضر بودند هر كاري انجام دهند و از جان و مال خود بگذرند و در راه اسلام فداكاري كنند. اين جذبه اختصاص به مسلمانان نداشت. گاهي اين كشش نسبت به بيگانگان به وقوع مي‌پيوست و آنان را تحت تاثير زيبايي‌هاي خود قرار مي‌داد و در رفتار و سلوك آنان تاثير مي‌گذاشت.