مفهوم معروف و منكر و نقش عرف در تحقق آن
محسن رهامي
امر به معروف و نهي از منكر از منظر جايگاه فقهي از ضروريات دين مبين اسلام است. اختلافي كه در بين برخي فقها وجود دارد بر اين اساس است كه آيا امر به معروف و نهي از منكر واجب عيني است؟ برخي بزرگان مثل مرحوم شيخ طوسي و پيروان ايشان قائل بر اين هستند كه وجوبش عيني است، مثل نماز و بر تك‌تك افراد جامعه تكليف است. نمي‌توان گفت همين كه ديگران مي‌خوانند، كفايت مي‌كند و لازم نيست من هم بخوانم. وقتي مي‌گوييم وجوب كفايي يعني اگر عده‌اي انجام مي‌دهند از گردن بقيه ساقط مي‌شود. نظر مشهور فقهاي معاصر در اين خصوص بر كفايي بودن وجوب است. هم در كتب فقهي و هم در تفسيرها، امر به معروف و نهي از منكر را به عنوان يك دفاع اجتماعي مطرح كرده‌اند. يعني امر به معروف و نهي از منكر يك دفاع اجتماعي و وظيفه‌اي همگاني است و در ذيل مساله دفاع مشروع مطرح مي‌شود كه انسان از عِرض و مال و ناموسش بايد دفاع كند، در سطحي وسيع‌تر بايد از ارزش‌هاي اجتماعي و ارزش‌هاي عمومي مردم نيز دفاع و مساله در همين رديف است. اما معروف و منكري كه مرتبا در آيات شريفه تكرار مي‌شود به چه معني است؟ علما و فقها بعضا امر به معروف و نهي از منكر را به واژه و به معني حرام و واجب معني كرده‌اند. حرام را بايد نهي كرد و واجب را بايد امر كرد. اگر آراي مفسريني مثل علامه طباطبايي يا مقدس‌اردبيلي يا طبرسي در مجمع‌البيان را ببينيم، متوجه مي‌شويم كه به عقيده آنها، منكر به معني حرام و معروف به معني واجب نيست. معروف يعني چيزي كه عرف يا جامعه آن را به خوبي مي‌شناسد يعني عقل بشر آن را خوب مي‌داند و منكر هم عكس آن مي‌شود. برخي مسائل شايد شرعا حرام نباشد، ولي عرف جامعه آن موارد را زشت و قبيح مي‌داند خصوصا كه در برخي آيات از كلمه قبيح استفاده شده است، لذا ملاك معروف بيشتر عرف است. وقتي من در كميسيون قضايي مجلس در خدمت مقامات و اساتيد بودم، بحث سنگسار را داشتيم. سنگسار در قرآن نيامده است، ولي در سنت بوده و در صدر اسلام هم وجود داشته است. فيلم‌هايي كه از سنگسار گرفته شده و در خارج پخش شده است و من وقتي در فرصت مطالعاتي در آلمان و امريكا بودم از نزديك مي‌ديدم كه برخي تلويزيون‌ها هر شب اين فيلم‌ها را پخش مي‌كردند. مثلا برنامه‌اي كه در تاكستان قزوين اجرا شده بود و خانمي و آقايي محكوم شده بودند و خانم را، چون شوهر داشت سنگسار كردند. سنگ اول به چشم او خورد و صورت پر خون شد. اجراي اين حكم شرعي است، ولي جامعه بشري و عقول با اين حكم همدلي ندارد. اگر معروف را عرف و عقول بشري بگيريم خرد جمعي به تعبير علامه طباطبايي با اين حكم موافقت نمي‌كند. استارت مجمع تشخيص مصلحت از نظر امام از همين جا زده شد. چيزي نوشته و به مجلس فرستاده شد بر اين مضمون كه اگر ديديد تصويب قانوني باعث مشوش شدن اذهان بشر مي‌شود آن را تغيير دهيد و ملاك دوسوم نمايندگان مجلس بود. گاهي امري شرعي است، ولي قبيح است و بايد آن را متوقف كنيد.
مفهوم‌شناسي منكر بسيار مهم است، مثلا تعدد زوجات به ويژه ازدواج در مورد افرادي كه سن آنها پايين است بسيار بحث‌برانگيز است. ما واقعا نمي‌دانيم كه حضرت زهرا(س) در ۹ سالگي ازدواج كرده‌اند يا نه؟! تاريخ نسبي است. امروز با وجود اينكه دستگاه‌هاي ضبط صوت و تصوير وجود دارد، ولي وقتي رهبري صحبت مي‌كنند، مطلب بيان شده با ده صورت گوناگون تفسير و منتشر مي‌شود و هر كسي چيزي نقل مي‌كند. به فرض اينكه در جوامع ۱۴۰۰ سال پيش وقتي دختر ۹ يا ۱۰ ساله ازدواج مي‌كرد منكر نبود، ولي امروز منكر حساب مي‌شود و اين موارد ازدواج تلقي نمي‌شود و به عنوان كودك‌آزاري معرفي مي‌شود. جامعه بشري ازدواج كودك زير ۱۸ سال را سوء‌استفاده از كودكان تلقي مي‌كند، چون هنوز انسان در آن سن به رشد عقلي و جسمي كافي نرسيده است. تعدد زوجات هم همين‌طور است شرعي است، ولي قبيح است. برخي‌ها نظر فقها را نديده‌اند، نظر امام را نخوانده‌اند و نظر علامه طباطبايي را نمي‌دانند. ما مساله‌اي به اين سنگيني را به افرادي سپرده‌ايم كه وظيفه آنها چيز ديگري است. اگر چشم‌مان درد كند سراغ پزشك متخصص مي‌رويم. در مسائل جزيي به دنبال پزشك خارجي هستيم. بزرگان در اين موارد مي‌دانند كه بايد به متخصص مراجعه كنند، ولي در مساله صد درصد تخصصي امر به معروف و نهي از منكر كار را به نهاد‌هاي غيرتخصصي واگذار مي‌كنند، مانند وظيفه برخورد با حجاب كه به نيروي انتظامي سپرده شد و وضع ما امروز اين است. نيروي انتظامي و نظامي را نبايد درگير حفظ ارزش‌هايي كرد كه وظيفه من آخوند و معلم است، نبايد افسر نيروي انتظامي را درگير ارزش‌هايي كرد كه بايد در خانواده‌ها رشد كند. در اين صورت هزاران مساله زمين مي‌ماند. آيا ائمه جمعه حاضر هستند در صورت درگير شدن نيروي انتظامي و نظامي به اين مسائل و فاصله گرفتن از شغل اصلي خود و ناامني مرزها، فرزندان خود را به مرزها بفرستند؟ در ماجراي جمع‌آوري ديش‌هاي ماهواره‌اي ديديم كه از پشت بام مردم ديش را پايين مي‌آوردند. قطعا اين كار حرام است. اموال مردم را برده‌ايد و بايد پولش را بدهيد امروز هم ندهيد فردا بايد بدهيد. اگر امروز هم پرداخت كنيد بايد به قيمت يوم‌الادا بدهيد. چرا فكر مي‌كنيد كه شما مي‌توانيد در خانه خود ماهواره و اينترنت داشته باشيد، ولي من نمي‌توانم؟! شما بايد تشخيص بدهيد كه من مي‌توانم ماهواره داشته باشم يا نه؟! شما از كجا مي‌دانيد من كانال‌هاي بدي را مي‌بينم؟ كساني که در جايگاه رسول‌الله و جايگاه امام صادق و امام باقر نشسته‌اند، لازم نيست هر هفته در نماز جمعه سخنراني كنند. يك هفته مطالعه كنند، يك هفته سخنراني كنند. متاسفانه ائمه جمعه در امور استانداري‌ها، فرمانداري‌ها و ادارات كل دخالت مي‌كنند، چنين امام جمعه‌اي مگر وقت مطالعه دارد؟ آقايان مي‌گويند خوب كار كرده‌ايم، اما درخت را از محصولش مي‌شناسيم، پس حاصل كار‌هايي كه كرديد، كجاست؟ اين جامعه خوب يا بد محصول كار ماست. جامعه يك خانواده است بايد با هم مدارا كنيم. از نسل فرخ‌رو پارسا يا هويدا چه كسي در آموزش و پرورش يا دانشگاه مانده است؟