اقتصاد مقاومتي يا تاب‌آوري اقتصادي

به نظر مي‌رسد بي‌نظمي و اختلال اين روزها در بيشتر جوامع ديده مي‌شود. ورشكستگي صنايع، حوادث طبيعي، نوسان شديد در بازارهاي مالي، بسته شدن مراكز عمده شهري و غيره تنها نمونه‌هايي از اختلال شمرده مي‌شود و مقابله با اين حوادث نخستين انتخاب فعالان حوزه كسب و كارخواهد بود. در سال‌هاي اخير واژه تاب‌آوري (Resilience) به صورت روزافزوني توسط صاحبان كسب و كار، جوامع حرفه‌اي و دولت‌ها براي بهبود توانايي براي پاسخ و بازيابي سريع از بلاياي طبيعي و حملات تروريستي استفاده شده است. مفهوم تاب‌آوري چنان اعتباري به دست آورده كه در ميان پيشگامان بخش‌هاي دولتي و خصوصي امريكا، معادل جلوگيري از سياست‌هاي مقابله با حملات تروريستي و امنيت ملي امريكا در نظر گرفته شده است. نخستين موارد استفاده از اين مفهوم توسط «استفان فلاين» در شوراي روابط خارجي امريكا انجام گرفت. فلاين در كتابش با عنوان «آسيب‌پذيري امريكا؛ چگونه دولت در دفاع از ما در مقابل حملات تروريستي شكست خورد؟» اين بحث را مطرح مي‌كند كه زيرساخت‌هاي حياتي امريكا مانند پل‌ها، تونل‌ها، شبكه‌هاي برق، فرودگاه‌ها كارخانه‌هاي توليد مواد شيميايي و سيستم آب، يك هدف بالقوه براي تروريست‌هاست. با توجه به آنكه بيش از 90 درصد زيرساخت‌هاي حياتي در ايالات متحده امريكا در اختيار بخش خصوصي است، همكاري بين بخش خصوصي و دولتي و مقاوم‌سازي و افزايش تاب‌آوري آنها به عنوان يك نكته كليدي مطرح شد. توجه به مساله آسيب‌پذيري يا مقاوم بودن، نه تنها در سطح ملي، بلكه در همان زمان در سطح بنگاه‌هاي اقتصادي نيز جدي گرفته شد. از سوي ديگر مقاله‌هاي «هامل» و «واليكانگاس» كه در سال 2003 با عنوان «نياز به مقاوم بودن» در نشريه دانشگاه‌ هاروارد منتشر شد نمونه‌اي از اين آگاهي است. در اين مقاله نويسندگان نتيجه گرفتند كه تاب‌آوري، راهبردي جهت پاسخ به يك بحران يا نجات از يك شكست نيست بلكه يك فعاليت مداوم جهت پيش‌بيني اختلالاتي است كه كسب و كار را مختل مي‌كند. اين راهبرد زماني آشكارتر مي‌شود كه به ايجاد ظرفيت قبل از وقوع تغيير، دقت شود. محاصره اقتصادي غزه در سال 2005 نيز موضوع ديگري بود تا مقاوم‌سازي اقتصاد در شرايط محاصره اقتصادي، به عنوان يك موضوع قابل تامل مطرح شود. در اين خصوص مي‌توان به مقاله «صلاح رمضان محمد آغا» در سال 2011 پيرامون «مدل مقاوم‌سازي اقتصاد غزه» اشاره كرد كه در هشتمين كنفرانس بين‌المللي اقتصاد و ماليه اسلامي ارايه شد. در ايران نيز واژه اقتصاد مقاومتي به طور اخص از سال 1389 از سوي رهبر معظم انقلاب اسلامي مطرح شد. ايشان در ديدار جمعي از كارآفرينان سراسر كشور در تاريخ 16 شهريور 1389 در شرايطي كه تحريم‌هاي اقتصادي جديد عليه كشورمان وضع شده بود، راهكار مقابله با تحريم‌ها را اقتصاد مقاومتي دانستند و فرمودند: ما بايد يك اقتصاد مقاومتيِ واقعي در كشور به وجود بياوريم. امروز كارآفريني معنايش اين است. اين مفهوم زماني بيشتر مورد توجه قرار گرفت كه در 30 بهمن 1392 سياست‌هاي كلي اقتصاد مقاومتي از سوي معظم له ابلاغ شد. پس از آن مفاهيم مرتبط با مقاوم‌سازي اقتصادي به صورت گسترده‌اي در سازمان‌هاي دولتي، محافل دانشگاهي و رسانه‌هاي عمومي مورد توجه قرار گرفت. بنابراين مي‌توان گفت هم‌اكنون نسبت به يك دهه گذشته نسبت به مقاوم‌سازي اقتصاد، آگاهي و حساسيت جهاني بيشتري وجود دارد. روشن است درخصوص كشورهايي كه به دنبال پرداخت بهاي استقلال سياسي خود و پافشاري بر مواضع ضد هژموني خود هستند، بايد حساسيت مضاعفي وجود داشته باشد. آخرين حلقه از آگاهي جهاني درباره اقتصاد مقاوم مربوط به گزارش رسمي اجلاس مجمع جهاني اقتصاد در سال 2013 است كه با نام «ايجاد مقاومت ملي در برابر مخاطره‌هاي جهاني» منتشر شد. البته تعبير اين گزارش از مقاومت (تاب‌آوري)، شامل طيف وسيعي از مخاطره‌هاي جهاني (مانند بلاياي طبيعي، حملات تروريستي و...) مي شود كه فراتر از اثر شوك‌هاي خارجي است. مفهوم تاب‌آوري در جهان متلاطم امروز كه رقابت، بي‌ثباتي و عدم قطعيت به مفاهيمي ثابت بدل شده‌اند، به سرعت به عنوان يك پاسخ عملي به نياز سازمان‌ها، بنگاه‌ها يا دولت‌ها براي رسيدگي موثر به مسائلي مانند امنيت، آمادگي، ريسك و بقا، در حال پيشرفت است. مقاوم‌سازي در تمام سطوح ملي، منطقه‌اي، سازماني و بنگاه‌ها و شركت‌هاي اقتصادي به كار مي‌رود. در دنياي امروز سازمان‌ها به صورت بي‌سابقه و روبه رشد، با اختلال در فرصت‌ها و بهترين برنامه‌هاي راهبردي روبه‌رو هستند. سازمان‌هاي برجسته شكست خواهند خورد مگر آنكه مديريت مدرن ريسك و مدل‌هاي نظام‌مندي تاب‌آور و مقياس‌پذير را به كار گيرند. براي بقا در اين محيط پر از عدم قطعيت و تغيير، سازمان‌ها بايد از مدل‌هاي سنتي ريسك و نظام‌مندي عبور كرده و بر روي مقاوم‌سازي تمركز كنند.در نهايت لازم است به اين نكته توجه شود كه گرچه اقتصاد مقاومتي، تاب‌آوري اقتصادي و مديريت ريسك داراي فرآيندهاي مشخص و شناخته شده‌اي براي شناسايي تهديدات و آسيب‌پذيري و كاهش خطرات به شمار مي‌روند، اما با يكديگر تفاوت‌هايي دارند. تاب‌آوري و اقتصاد مقاومتي مفهومي فراتر از مديريت ريسك است. تاب‌آوري يك سنجش مطمئن از مواضعي است كه براي بهره‌گيري در آينده اتخاذ خواهد شد و اين مساله‌اي است كه در مديريت ريسك در نظر گرفته نمي‌شود.